Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2008/Uppskipunarbátar

GUÐJÓN ÁRMANN EYJÓLFSSON

Guðjón Ármann Eyjólfsson

Uppskipunarbátar

Frá því grein mín um uppskipunarbáta birtist í Sjómannadagsblaðinu í fyrra (2007) hafa mér borist viðbótar upplýsingar um uppskipunarbátana sem voru svo snar þáttur í siglingum og flutningum víðs vegar um landið á fyrri hluta síðustu aldar.
Þetta var á þeim tíma sem engar hafnir voru í landinu eða þær svo grunnar að farþega- og flutningaskip komust ekki að litlum bryggjusporðum og urðu því að liggja við akkeri á legum utan hafnar.

Fjöldi árabáta í Vestmannaeyjum
Fyrst barst mér í hendur merkilegt, handskrifað plagg, undirritað 1. október 1928 af Kristjáni Linnet bæjarfógeta í Vestmannaeyjum sem birtist hér á síðunni.
Skýrslan, sem er mjög greinargóð, skiptist í íjóra hluta:
1. Róðrarbátar með vél 19
2. Uppskipunarbátar. 20
3. Róðrarbátar. 23
4. Skjöktbátar „jafnmargir og stærri mótorbátamir“ 92
Samtals 154 bátar

Vertíðardagur á Bæjarbryggjunni á milli 1920-1930. Handvagnaöldin er enn við lýði. Það liggur í lofti að vetrarvertíðin er á fullu. Afli á bryggju, lítið flutningaskip eða línuveiðari er úti á Botninum og vestast á Bæjarbryggjunni er hrúga af salti sem væntanlega er verið að skipa upp úr flutningaskipinu sem liggur úti á.

Það var kallað að „slaka í skrúftóg“ þegar bönd voru sett á tunnur eða ámur eins og þarna sést og þeim var slakað niður í bátinn. Maðurinn með hattinn, sem skrifar niður hve margar tunnur fara um borð (tallyman) mun vera Jóhann Þ. Jósefsson (1886-1961) alþingismaður Vestmannaeyinga frá 1923-1959 og ásamt Gunnari Ólafssyni einn af aðaleigendum Tangaverslunar. Við vorum að giska á að maðurinn í bátnum væri Páll S. Scheving (1904-1990) sem var í fjöldamörg ár verkstjóri og verksmiðjustjóri Lifrarsamlags Vestmannaeyja sem var stofnað 1932.

Uppskipunarbáturinn drekkhlaðinn lýsistunnum. Takið eftir að bakborðsmegin sést á höfuð manni sem rær með bakborðsári.

Bátum lagt á Botninn
Skjöktbátarnir sem bæjarfógeti tekur fram að séu jafnmargir og mótorbátarnir fylgdu hverjum vertíðarbát, sem lá við ból úti á Botni, en eftir endilöngum Botninum, frá austri til vesturs, lágu fimm miklar keðjur og upp frá þeim með vissu millibili ból og legufæri fyrir hvern vélbát sem var lagt þar á milli róðra.
Þegar mótorbátnum hafði verið lagt við sitt ból að loknum róðri var sjóferðinni fyrst lokið og þá róið á skjöktbátnum í land og hann dreginn upp í Hrófin upp af Læknum, austan við Bæjarbryggjuna, eða í lítið hróf við Íshúsið eða inni í Skildingafjöru, eftir því hvar ból bátsins var á Botninum.
Var það eftirsótt af okkur strákum sem stunduðum bryggjurnar að komast út á Botn þegar bátum var lagt þar að loknum róðri og löndun.

Uppskipunarbáturinn lestaður. Báturinn liggur við Gíslabryggju sem var vestan við Básasker, niður af Emmuhúsi og kennd við Gísla Magnússon útgerðarmann í Skálholti. Það er gaman að virða fyrir sér tóman uppskipunarbátinn og bera saman við myndina þegar hann er hlaðnn lýsistunnum.

Fyrstu mótorbátunum var breytt í uppskipunarbáta
Til viðbótar þeim átta mótorbátum sem taldir voru upp í greininni í fyrra og breytt var í uppskipunarbáta hefur bæst við mótorbáturinn Baldur VE 155 sem breytt var í uppskipunarbát árið 1928.
Baldur og Guðrún (áður Sigurbjörg og Unnur II.) VE 150 voru stærstir þessara báta, Baldur var 10,42 tonn og Guðrún 10,48 tonn. Allir hinir bátarnir voru undir 8 tonnum, frá 7,29 tonnum upp í 7,71 tonn.
Mótorbátarnir sem breytt var í uppskipunarbáta voru allir súðbyrtir eins og sést vel á skuti hlaðins uppskipunarbáts og smíðaðir í Friðrikssundi í Danmörku.
Á einstaklega skemmtilegri mynd M. J. Burnetts frá árinu 1884 sem birtist í Sjómannadagsblaðinu í fyrra (2007)' sést að gömlu áraskipin voru notuð sem uppskipunarbátar þegar millilandaskipin komu hér við á leið sinni frá útlöndum til Reykjavíkur og þegar þau sigldu frá landinu og út.
Ef kaupskip lágu hér í einhverja daga eða jafnvel vikur áður en bryggjuaðstaða kom til þess að losa verulegan farm eins og salt o.fl. en eftir losun lestuðu þau margs konar afurðir til útflutnings eins og fisk og lýsi var skipunum lagt í múrninga fram af Skanzinum eða fram af Nausthamri og Löngu.
Þegar vélbátaöldin hófst eftir vertíðina 1906 og siglingar til Vestmannaeyja og öll umsvif margfölduðust voru mörg gömlu áraskipanna gerð að uppskipunarbátum. Gísli Eyjólfsson sendi mér eftirfarandi um áraskipið Ingólf sem Magnús Guðmundsson á Vesturhúsum var formaður með: „Áraskipið Ingólfur VE 66 (yngri) var smíðaður í Vestmannaeyjum 1904. Var tíæringur með færeysku lagi. Eigandi Magnús Guðmundsson á Vesturhúsum. Seldi Ingólf (eftir vertíðina 1906?) „nokkrum Eyfellingum.“ Formaður Jón Eyjólfsson í Moldnúp. Var róið 3 vertíðir í Eyjum (1907 -1909). Eyfellingamir seldu Ingólf til Vestmannaeyja vorið 1909 sem uppskipunarbát.“

Einar Hjaltason, formaður með áraskip og sægarpur mikill í Vík í Mýrdal (f. 1852), stendur þarna í skinnbuxum og sjóskóm með kollubandið við uppskipun í Vík. Einar var formðaur með áraskipið Björgu sem hann átti sjálfur og var mikill aflamaður. árið 1895 fékk hann 389 til hlutar á 16 dögum.

Ingibergur Hannesson í Hjálmholti (1884-1971) kempulegur í útskipun á lýsinu. Sjómaður í fjöldamörg ár og um tíma formaður, faðir þeirra Hjálmholtsbræðra, sem voru þekktir sjómenn og útgerðarmenn í Eyjum, Páll skipstjóri á Reyni VE 15, Júlíus vélstjóri, en þeir bræður áttu bátinn, og Ólafur sjómaður og trilluformaður.

Útskipun á þorskalýsi
Ólafur Á Sigurðsson frá Vík, sonarsonur Gunnars Ólafssonar á Tanganum, fann í myndasafni sínu mjög merkilegar myndir þegar verið er að hlaða uppskipunarbát með lýsistunnum, en Ólafur átti myndina sem birtist í fyrra og sýndi hluta af uppskipunarbátnum sem nú birtist allur!.

Myndirnar eru sennilega teknar fyrir 1930 þegar fjölmargar útgerðir áttu bræðsluskúra sína upp af Básaskerjum, vestan við Tangann þar sem Geitháls, Ólafsvellir og fleiri hús voru síðar byggð.
Þessir skúrar voru til lítillar prýði fyrir umhverfið. Þeir voru því rifnir og öll bræðsla þar niðurlögð þegar útvegsmenn í Vestmannaeyjum sameinuðust um stofnun Lifrasamlags Vestmannaeyja árið 1932 þar sem voru notaðar nýtísku aðferðir við bræðslu og vinnslu lifur.

• Efnisyfirlit: Sjómannadagsblað Vestmannaeyja