„Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 2005/Spáð í veðrið“: Munur á milli breytinga

[[Mynd:Guðjón Ármann Eyjólfsson sj.blað.png|250px|center|thumb|Guðjón Ármann Eyjólfsson]]

'''Inngangur'''<br>[[Mynd:Stórhöfðaviti og galma vitavarðahúsið, suðurhlið, byggt 1906.png|250px|thumb|Stórhöfðaviti og gamla vitavarðarhúsið, suðurhlið, byggt 1906 og mun vera fyrsta húsið í Vestmannaeyjurn sem var steinsteypt. Á þessu fyrsta vitahúsi voru aðeins gluggar á móti suðri. Húsið var ferhyrnt og suður- og norðurhlið 8,7 metrar á lengd, en austur- og vesturgafl 3,4 m. Vitavörðurinn hafði aðeins eina stofu sem var í vesturenda rneð glugganum til vinstri. (Heimild: Vitasaga Íslands).]]

Á tímum tækni og sjónvarps, þar sem veður og veðurhorfur næstu daga og vikur eru sýndar daglega, hættir fólk að spá í veðrið eins og áður var. Í stað þess er brugðið upp frábærum gervihnattamyndum þar sem allt landið og veðurkerfi Norður Atlantshafs sést.<br>

Fáar stéttir eru jafnháðar veðri og vindum og sjómenn. Fyrr á tímum þegar veðurvísindi voru skammt á veg komin, en þau eru tiltölulega ung vísindagrein, skipti það miklu að menn gætu spáð í veðrið og sagt fyrir um veðrabrigði. Menn urðu að treysta á sjálfa sig og fylgjast sem best með veðri og vindum og öllum veðrabreytingum. Athugulir menn tóku eftir ýmsu sem gaf vísbendingar um að breytingar á veðri væru í aðsigi, sem var mjög mikilvægt, ekki síst þegar skipin voru minni og ótraustari.<br>

Vonandi hvatning fyrir sem flesta að bæta við þessar frásagnir af því að sennilega hafa Vestmannaeyingar ekki sinnt því sem skyldi að skrá niður veðurmál og orðatiltæki tengd veðrinu.<br>

Í bókinni ''Loftin blá'' segir Páll Bergþórsson að veðurvísindi og veðurspár, sem eru auðvitað ákaflega mikilvæg í nútíma þjóðfélagi, komi ekki í stað þeirrar þekkingar sem staðkunnugir hafi af veðrinu á sínu heimasvæði.<br>

Veðurathuganir hér á landi eru þó mun eldri. Páll í Selárdal við Arnarfjörð (1621-1706) mun fyrstur manna hafa mælt hitastig hér á landi. Athuganir Nielsar Horrebow á Bessastöðum frá 1. ágúst 1749 til 30. júlí 1751 eru þó taldar upphaf veðurathugana á Íslandi. Síðar dvaldist Rasmus Lievog við stjörnumælingar og veðurathuganir að Bessastöðum og síðar Lambhúsum á Álftanesi frá 1779 til 1805. Elsta nú starfandi veðurathugunarstöð á Íslandi er í Stykkishólmi, en þar hafa verið gerðar veðurathuganir óslitið síðan 1845. Árni Thorlacius, skipstjóri og útgerðarmaður (f. 1802 - d. 1891) annaðist veðurathuganir í Stykkishólmi frá upphafi verðurathugana þar, seint á árinu 1845, til ársins 1889, er sonur hans tók við. Síðan hafa verið samfelldar og skipulagðar veðurathuganir í Stykkishólmi. Árni Thorlacius lærði einna fyrstur Íslendinga skipstjórnarfræði og tók hið minna og meira stýrimannspróf í Bergen í Noregi stuttu eftir 1820.  

Hann samdi fyrstu kennslubókina í stýrimannafræðum á íslensku, yfir 200 bls. rit sem er til í handriti. Veðurathugunarstöðin í Stykkishólmi er því ein merkilegasta veðurathugunarstöð í heimi og er ómetanlegt að hafa samfelldar veðurathuganir á sama stað yfir svo langt tímabil.<br>[[Mynd:Stórhöfði í vetrarbíningi í febrúar 2004.png|500px|center|thumb|Stórhöfði í vetrarbúningi í febrúar 2004. Suðvestan storrnur og öll Víkin og Klaufin í hvítfyssandi brimi. Ljósm. Gnðjón Ármann Eyjólfsson]]

Veðurathuganir hófust aftur í Vestmannaeyjabæ (í kaupstaðnum efst við Heiðarveg) árið 2002; eru það sjálfvirkar athuganir á vegum Veðurstofu Íslands á vindi og hitastigi og er áformað að bæta bráðlega við athugunum á loftþrýstingi. Þessar nýju athuganir sýna meiri mun á vindstyrki í Stórhöfða og kaupstaðnum en áður var reiknað með.<br>

   

'''Veðurfræði Eyfellings'''<br>

Árið 1979 gaf Bókaútgáfan Þjóðsaga út sérstaklega merkilega bók eftir Þórð Tómasson í Skógum sem heitir ''Veðurfræði Eyfellings''. Utgefandinn, Hafsteinn Guðmundsson, var ættaður úr Eyjum og áhugi hans á veðrinu því inngróinn.<br>

Sömu sögu mátti segja um Vestmannaeyinga af því að fáir staðir hafa verið jafn háðir veðri og Eyjarnar.<br>

'''Útilegan mikla 25. -27. febrúar 1869'''<br>

Í Útilegunni miklu, 25.- 27. febrúar 1869, sem fyrr er minnst á, skall mjög skyndilega og nánast fyrirvaralaust á svo mikið suðvestan ofviðri að við ekkert var ráðið. Í þessum veðurþætti ætla ég í fáum orðum að rifja upp þetta magnaða veður. Öll skip í Vestmannaeyjum, nema sexæringurinn Ísak, höfðu um morguninn róið til fiskjar. Flest skipin reru suður með Urðum og renndu færum á Stakkabót, en fjögur skip fóru inn fyrir Klett og ætluðu vestur með landi. Skipin sneru við þegar þau voru komin vestur undir Örn, en þá sá í svartan mökk, sem var líkastur þokubakka, þegar sjórinn rauk vestan við Smáeyjar. Áttuðu menn sig ekki í fyrstu á því að þessi koldimmi bakki stafaði af stormi, en ekki þoku.<br>

Aðfaranótt 25. febrúar hafði verið stórviðri af haflandsuðri, en um morguninn var komið logn, en frostlaust. Brim var mikið og varð að sæta lagi til að komast út Leiðina. Það var kallað skerjaskrölt þegar Leiðin var aðgæsluverð og þá ekki róðið fyrr en orðið var bjart til þess að sjá til ólaga. Loftsútlit var mjög þungbúið og ljótt. Skipin sem reru fóru af stað um klukkan ellefu um morguninn og var þá stafalogn.<br>

Sigurður frá Brúnum virðist vera sá eini af formönnum sem sá fyrir það aftakaveður sem skall svo skyndilega á. Þegar aðrir formenn voru rónir fór hann með skipshöfn sína niður í Hróf og gekk betur frá Ísak. Síðan fór hann inn á Eiði með sína menn og aðstoðaði við lendingu þeirra þriggja skipa sem þar lentu. Þegar fyrstu skipin lentu á Eiðinu var brim þar ekki svo mikið, því að sjór var þá enn suðlægur, en fljótlega gerði veltubrim og hafrót. Þegar síðasta skipið lenti hafði það nærri brotnað. Skömmu síðar gekk sjór yfir Eiðið í stærstu ólögunum. Eitt af þessum þremur skipum var áttæringurinn Áróra, sem hafði nærri hrakið út höfnina, þó að farið væri með löndum þegar skipið var flutt yfir Botninn í Hrófin upp af Læknum. Gengið var frá hinum skipunum austur við Heimaklett og borið að þeim, grjót.<br>[[Mynd:Vetrarmynd tekin við Bessastaði.png|250px|thumb|"Hann er að ganga í suðaustan átt!". Vetrarmynd tekinvið Bessastaði, sem eru grafnir undir vikur- og öskustálinu undir veginum vestan við Eldfell. Horft er til norðausturs út á Flóann, Ellirey til vinstri, Bjarnarey t.h. og syðst á Bjarnarey t.h. er Haganef. Nœr talið frá vinstri: Hornið á fjósi Búastaða, Vestri - Oddsstaðir, fjós og hlaða, Eystri - Oddsstaðir, Kirkjubœir, Suðurbœrinn, hús Þorbjörns og Helgu: Tún og lengst til hœgri er loftskeytastöng, en eldsprungan, gosnóttina 23. janúar 1973 lá um þessa stöng.Ljósm. Guðjón Armann Eyjólfsson.]]

Þegar dregið hafði úr veðrinu daginn eftir fór Áróra, kappmennt einvalaliði, með vistir og föt til skipanna sem höfðu legið alla nóttina á Haganefsbótinni austan við Bjarnarey. Þar lágu 12 stór skip og einn bátur fjórróinn. Samtals lágu 218 sjómenn úti þessa útilegunótt. Má nærri geta hvernig ástandið og líðan ástvina í landi hefur verið, sem vissu ekkert um afdrif skipanna eftir að þau hrakti eða lensuðu austur Flóann og í hvarf af Haganefi á Bjarnarey.<br>

Þau skip sem náðu landi næsta dag voru allan daginn að berja yfir Flóann og heim. Þrjú skip hrakti til baka og var eitt þeirra áttæringurinn Blíða sem fórst í broti frá boðanum Breka, norðan við Bjarnarey, þegar skipið ætlaði að sigla innan við boðann og austur fyrir; fórust þar 14 menn. Um nóttina þegar skipin lágu undir Bjarnarey höfðu fjórir króknað úr kulda og vosbúð. Samtals fórust því 18 menn í þessu mannskaðaveðri.<br>

Hvassviðrið var svo mikið að kindur í Heimakletti fuku fram af. Þegar veðrið skall á voru skipin að snúa við heim og var eitt stærsta skipið, áttæringurinn ''Gideon'', sem var mjög vel menntur, kominn inn undir Miðhúsaklett (austur af Skansinum, sjá kort á bls. 59) þegar árarnar fuku upp úr keipum og sigldi Gideon á árunum einum saman austur fyrir Bjarnarey. Sunnan á Bjarnarey gekk brimið upp á Álkustall.<br>

Suðvestan ofviðrið í Útilegunni miklu 1869 minnir mikið á annað mannskaðaveður af suðvestri sem gerðist um 40 árum síðar, hinn 6. mars 1938, þegar færeyska skútan Fossanes fórst með manni og mús, hér suðaustur af Eyjum.<br>

Vetrarvertíðina 1952 var Jón Bryngeirsson á Búastöðum formaður með Mugg VE 322. Jón var fæddur að Búastöðum 9. júní 1930 og var því tæplega 22 ára gamall. Jón Bryngeirsson hætti snemma á sjónum, rúmlega þrítugur að aldri og vann eftir það í síldar- og loðnuverksmiðjum, þar sem hann varð verksmiðjustjóri og náði einstökum tökum á mjöl- og lýsisvinnslunni. Jón Bryngeirsson andaðist 7. ágúst 2000.<br>

Þegar Jón var formaður með Mugg bjó hann með móður sinni, Lovísu Gísladóttur, að Eystri-Búastöðum; þá ókvæntur.<br>[[Mynd:Guðjón jónsson líkkistusmiður og bóndi á Oddsstöðum og seinni kona hans Guðrún Grímsdóttir.png|250px|thumb|Guðjón jónsson líkkistusmiður og bóndi á Oddsstöðum og seinni kona hans Guðrún Grímsdóttir]]

Túngarðar Oddsstaða og Búastaða lágu saman og frá fornu fari hafði legið göngustígur um tún Búastaða frá hliðdraugi í girðingu Presthúsa og Búastaða að túngörðum Oddsstaða.<br>[[Mynd:Athafnasvæðið við höfnina um aldamótin 1900.png|500px|center|thumb|Athafnasvæðið við höfnina um aldamótin 1900. Áraskipin eru að koma að landi. Áhöfn af einu skipanna sern er næst og lengst til vinstri stendur undir skipinu, tilbúin að setja það í hrófin, en skipin voru bökuð, þ.e. sjómenn fóru með bakið undir byrðinginn og báru þannig skipin og ýttu upp í hrófin. Margir voru með blóðrisa bak. Stórt skip með hvíta lunningu er að bera í áraskip með íslensku lagi sem er með möstrin uppi (Gideon. Áróra, Friður o.fl.) Þetta gœti verið tólfæringurinn Ísafold með fœreysku lagi. Á fjörunni stendur hópur fólks á Naustharnrinuin, þar sem hefur verið kastað upp fiski, en lengst t.h. er trébryggja, Miðbúðarbryggjan. Úti á legunni er dönsk skonnorta, en þœr komu á vorin og lestuðu saltfisk til Suðurlanda. Ljósmynd: Friðrik Gíslaso]]

Ágætur samgangur var á milli bæja og gott nágrenni. Öllum þótti vænt um Guðjón, en hann var ætíð glettinn og gamansamur.<br>