Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 1959/ Hugleiðing um smátt og stórt

BALDUR JOHNSEN, héraðslæknir:

Hugleiðing um smátt og stórt

I.

Hvað er mikið? Hvað er lítið?
Hvað er gott og hvað er illt?
Hvað er raunveruleg hamingja og hvað óhamingja?
Hvað er smátt og hvað er stórt?
Þessar og þvílíkar spurningar vefjast sjaldan lengi fyrir mönnum í daglegri önn.
Þegar rætt er um eiginleika mannsins, lífsins verður venjulega enginn vafi á ferðum — og þó.
Þegar rætt er um eiginleika mannsins er matið máske ekki alltaf svo auðvelt, þegar betur er að gáð.
Hvar er mikilmennið að finna? Er það sá sem á miklar fasteignir, peninga eða mannaforráð, eða er mikilmennisins að leita í hópi hinna, sem minna fer fyrir?
Það er sagt, að samvizkusamir menn, sem skyggnir eru á eigin ágalla, gefi sig síður fram til mannaforráða, sumpart af því að þeir halda, að aðrir sjái þessa ágalla eins vel og þeir sjálfir. Þeir binda sig ekki við kennisetningar, eru frjálsir í hugsun og ótryggir í pólitík.
Hinir aftur á móti, sem ekki hafa fyrir að skyggnast í eigin barm, halda, að þeir séu gallalausir, og halda einnig, að aðrir hafi sömu skoðun á þeim. Þar í felst spíra einvaldans óskeikula.
Þessir verða ekki í vandræðum með að velja eða hafna, eða kveða upp úr með ákveðna skoðun í hverju máli.
Á grundvelli tiltekinna hæfileika geta þeir orðið foringjar.
Í hvorum þessara hópa hin sönnu mikilmenni er að finna, læt ég lesandann um að dæma, en þó má skjóta því að um leið, að varla mun þess að leita í hópi þeirra, sem láta leiðast í blindni eða af persónulegum stundarhagnaði á kostnað náungans.

II.

Hvar er þá að finna þá liamingjusömu? Eru það þeir, sem eiga miklar eignir, mikla peninga eða hafa mikinn atvinnu-rekstur með höndum? Eru það þeir ríku, eða þeir fátæku? Ekkert af þessu er ákvarðandi um hamingju manna, þótt margir haldi hinu gagnstæða fram, að órannsökuðu máli.
Sumir eru hamingjusamir af litlu, ef þeir bara fá að vera í friði með starf sitt, hversu lítilfjörlegt sem það kann að virðast fljótt á litið. Ef til vill er hér að leita vitrustu mannanna.
Hinir eru þó miklu fleiri, sem eiga sér óskir og þrár, og eru því aðeins hamingjusamir, að þeim óskum og þrám verði fullnægt, eða að von sé um fullnægingu.
Hamingja fjöldans er nátengd starfi og framkvæmd.
Sjómaðurinn er hamingjusamur ef hann aflar vel, framkvæmdamaðurinn, ef reksturinn gengur vel, móðirin sem sér barnahópinn dafna og þroskast. Þegar börnin fara að heiman verður að finna nýtt starf, ef vel á að fara.
Mennirnir eru því aðeins hamingjusamir, að þeir hafi starf, hver við sitt hæfi. Þar er lífsbaráttan oftast nægilegt viðfangsefni, og lífshamingjan er þá fyrst í hættu, þegar búið er að sigra örðugleikana og koma sér vel fyrir, eins og kallað er, eða setjast í helgan stein.
Þegar svo er komið, fara sumir menn að leita lífshamingjunnar á annarlegum stöðum, þar sem hana er sízt að finna, eins og á skemmtistöðum og í ýmiss konar munaði.
Eftir því sem lífsbaráttan léttist verða menn því að verða sér úti um tómstundastörf, bæði ungir og gamlir, þó er það alveg sérstaklega nauðsynlegt fyrir afgangslífsorku þeirra yngri. Ekki síst í þessu sambandi er aukin menntun ómetanleg.
En þó verður ætíð þyngst á metunum starf, sem unnið er í þágu almennings, í þágu náungans. Og það er ekki til það starf, hversu lítilfjörlegt sem það kann að sýnast, að ekki sé hægt að beita því sem velferðarstarfi, aðeins ef unnið er með réttu hugarfari.
Það hvílir mikil ábyrgð á sérhverjum starfandi manni í þessu efni, en þó sérstaklega á þeim sem hafa með höndum umfangsmikinn atvinnurekstur.

III.

Starf sjómannsins er margþætt og á margan hátt merkilegt.
Engir kynnast skini og skúrum jafn bókstaflega og sjómennirnir.
Á þeim vettvangi er oft skammt á milli hafrótsins og lágdeyðunnar.
Fáir vinna raunar óeigingjarnara starf í þágu alþjóðar og njóta þó lítt ávaxta erfiðis síns.
Ekkert starf er betur fallið til að laða fram og styrkja beztu eiginleika mannsins en sjómennskan. Samstaðan með félögunum í blíðu, en þó einkum í stríðu, byggir upp óeigingirni, ábyrgðartilfinningu og hjálpsemi og virðingu fyrir máttarvöldunum, guðdóminum.
Betri skóli mun ekki vera til fyrir siðferðisþroska unglinga.
Þessvegna má hver þjóð vera stolt af myndarlegri og fjölmennri sjómannastétt.
Starfið á hafinu gefur frjálst og vítt athafnasvið. Og þegar kvöldhiminninn hvolfist heiður yfir hafið, með blikandi stjörnuljósum, þá gleymist hversdagsleikinn, nýir og áður óþekktir heimar opnast, í brjóstinu vakna hugsanir ofar önn dagsins, heimspekilegir þankar.
Þá verður augljós smæð mannsins, andspænis hinum miklu víðáttum geimsins á vegum alheimsins.
Þeir sem hafa fengið slíka reynslu, brosa með sjálfum sér að hinum hrokafulla, sem ber sér á brjóst og kallar: Hér er ég, sjáið hvað ég er stór, ríkur, voldugur og vitur.
Hvað er hér stórt eða smátt?

IV.

Við tilkomu gervihnatta og eldibranda sem hægt er að senda út fyrir áhrifasvæði jarðarinnar, gefst okkur af slíkum sjónarhóli, í hópi reikistjarna, ný og betri yfirsýn yfir mannheim og tækifæri til að skoða allt betur en áður, eins og maður, sem fer í fyrsta sinn að heiman.
Sá sem þannig hugsar sig út fyrir áhrifasvið þessa hnattar, ég tala nú ekki um ef hann fer í kúlu út í geiminn, hlýtur að öðlast alveg nýjan og fullkomnari skilning á mannlífinu. Hann sér ekki lengnr nein landamæri, hvað þá mannpeðin, heldur jörðina alla í einni sjónhending. Mennirnir eru svo smáir, að þeir hverfa alveg sjónum, jafnt rikir sem fátækir, hvítir og hörundsdökkir, vel klæddir og naktir, og jafnvel þeir voldugu, sem þó reyna að tylla sér upp á axlir náungans, eru smærri en duftið.
Þetta eru nefnilega allt meðlimir í sömu fjölskyldu, háðir sömu lögmálum. Hver þar raunverulega er stór og hver smár verður erfitt að dæma um.
Maðurinn getur ekki flúið upphaf sitt. Hann getur ekki hlaupið frá náunga sínum og einangrað sig í ókleifri borg allsnægta eða vísinda, já, ekki einu sinni í guðlegri fullkomnun. Hann verður að taka náunga sinn með sér, og deila allsnægtum sínum, vizku sinni og fullkomnun með honum, og það verður að gerast viturlega og í fullri auðmýkt, án þess að biðja um þakklæti, því að meira en nóg þakklæti felst í því að eiga þess kost að miðla öðrum af allsnægtum sínum. Ef nokkrir búa við skort þar sem aðrir búa við allsnægtir, truflast jafnvægi mannlífsins.
Nátturulögmálin krefjast jafnvægis. Ef það fæst ekki með góðu, þá verður það að koma með illu, óeirðum, uppreisnum, styrjöldum, hörmungum.
Það er ekki hægt til lengdar, hvorki fyrir einstaklinga né þjóðir, að lifa í allsnægtum innan um fátækt og basl, eða við frjálsræði og fjölfræði á næsta leiti við fáfræði og kúgun. Ef metin eru ekki jöfnuð, hefnir það sín grimmilega fyrr eða síðar. Þá lexíu virðast valdsmennirnir og hinar voldugu þjóðir seint ætla að læra.

V.

Mest hamingja fellur þeim í skaut, sem vinna að því að bæta mannlífið, en það má gera á jafnmarga vegu og störfin eru mörg og mennirnir misjafnir. Þeir sannvitru kunna að rata þá leið, þótt í kyrrþey sé, og gleyma þá sjálfum sér um stund. Hinir leita þá oft hamingjunnar langt yfir skammt og finna hana þá máske hvergi.
Matð á smáu og stóru er ekki alltaf auðvelt. Ef til vill er mikilmennið að finna þar sem sízt skyldi ætlað, og er hætt við, að þar um gildi ekki alltaf hin hefðbundnu sjónarmið. Þá kann svo að fara, þegar manngildið er skoðað niður í kjölinn, þá verði oft og einatt það, sem áður sýndist stórt, að smáhnoðra, og það, sem áður virtist smátt, að máttarstoðum mannlífs á framfarabraut.

(Ljóð)

ÉG MAN . . .

Ég man það glöggt, sem skeð það hefði í gær,
því mynd þín greyptist föst í huga mínum.
Ég man að kvöldsins undurþýður blær,
bar mer ferskan ilm af lokkum þínum.

Ég man við gengum saman hönd í hönd
og glöddumst yfir fundum hvors við annað.
Við stóðum tvö á hamingjunnar strönd,
nú skyldi landið handan hennar kannað.

Sú ferð þó aldrei farin var til enda,
því forlögin í tauminn gripu og sjá:
Mér skyldi út í yztu myrkur henda,
ég skyldi ei framar fundum við þig ná.

Ég kveð þig því, mín kæra, hinzta sinni.
Koss minn blærinn eflaust til þín ber.
Mér efst í huga og í hjarta inni
mun ætíð geymast fögur mynd af þér.

M. M.

• Efnisyfirlit: Sjómannadagsblað Vestmannaeyja