Sjómannadagsblað Vestmannaeyja 1971/ Jóhann í Stíghúsi
GUÐMUNDUR hét maður Benediktsson, bónda í Búð í Þykkvabæ, Hannessonar. Guðmundur var fæddur 11. sept. 1828, d. 12.apríl 1879. Kona hans var Ragnhildur (f. 17.júlí 1827, d. 7. jan. 1898), Sigurðardóttir, bónda í Saurbæ í Holtum, Einarssonar síðast prests í Guttormshaga í Holtum, Þorleifssonar bónda í Sökkólfsdal. Kona séra Einars var Ragnhildur, dóttir séra Sigurðar Jónssonar í Kálfatjörn.
Kona Sigurðar bónda í Saurbæ var Guðrún, dóttir séra Þórhalla Magnússonar á Breiðabólsstað og konu hans Ingibjargar, dóttur Bjarna Jónssonar skólameistara í Skálholti, sem þótti merkur maður. Þó vildi hann leggja niður íslenzka tungu og láta alla Íslendinga tala og rita dönsku. Séra Þórhalli mun hafa verið glæsimenni. Hann þótti mjög næmur til lærdóms i æsku, en ekki skilningsskarpur að sama skapi. Hannes Finnsson vígði Þórhalla 1783, þá aðstoðarprest föður síns í Villingaholti. Svo er sagt, að Hannesi hafi verið lítt um Þórhalla gefið, en sagt við hann er kom að vígslunni: „Lítið hefur yður farið fram síðan við skildum; ég held eg verði að vígja yður samt.“
Guðmundur Benediktsson bjó í Burðarholti í landi Sandhólaferju í Ásahrepp; munu kjör þeirra hjóna hafa verið fremur knöpp. Meðal barna þeirra voru Benedikt og Ólafur, hinn víðkunni ferjumaður á Sandhólaferju, hraustmenni með afbrigðum á yngri árum. Sonur hans er Kjartan fyrrv. bæjarfulltrúi í Hafnarfirði, faðir Magnúsar ritstjóra. Dætur Guðmundar bónda voru þrjár.
Þá verður hér nefndur þriðji sonur þeirra Guðmundar og Ragnhildar, er Pálmi hét. Hann var fæddur 31.ágúst 1866 í Burðarholti, en ólst upp hjá Magnúsi bónda Andréssyni í Rimakoti í Þykkvabæ og konu hans Jóninnu Pétursdóttur, hálfsystur föður hans.
Lítillar mennntunar naut Pálmi í æsku, en hann las eins mikið og kostur var á og aflaði sér þann veg þekkingar. Hann las Norðurlandamál sér að fullu gagni. Þykkbæingar réðu þennan greinda unga mann barnakennara veturna 1891—92. Þá var Pálmi barnakennari í Austur-Landeyjum 1892-93 og aftur 1895-97.
Í Landeyjum kynntist Pálmi ungri stúlku úr Vestmannaeyjum, Guðbjörgu Sighvatsdóttur frá Vilborgarstöðum, Sigurðssonar og konu hans Sigríðar Sigurðardóttur. Var Sighvatur kunnur útvegsmaður og bóndi í Eyjum. Þau Guðbjörg gengu í hjónaband 2. nóvember árið 1893. Sama ár flutti Pálmi til Eyja, þar sem hann gerðist sjómaður. Eitthvað starfaði hann þar að barnakennslu.
Þá er Pálmi var alfluttur til Eyja lá fyrst fyrir að fá „blívanlegan samastað.“ Og þann 9. maí 1893 afsalar Jón Guðmundsson húseign sinni. tómthúsinu Stíghúsi, „til herra Pálma Guðmundssonar, fyrir umsamið kaupverð 350 krónur, með því að velnefndur Pálmi Guðmundsson hefur gert mér skil fyrir kaupverðinu.“ Hús þetta hét áður því heimsborgarlega nafni París, en sum tómthúsin í Eyjum báru í þá daga nöfn virðulegra stórborga.
Þá er hér var komið var Pálmi orðinn þurrabúðarmaður í eigin húsi, samkvæmt skriflegu leyfi undirrituðu af Þorsteini Jónssyni oddvita, héraðslækni og „Eyjajarli.“
Pálmi hefur verið fyrirhyggjumaður, því hann hafði ekki lengi búið í Stíghúsi er hann brunatryggir það hjá ensku vátryggingarfélagi fyrir 425 kr. í tryggingarbréfinu segir, að húsið sé 181/2 fet á lengd og 9 fet á breidd, byggt af timbri og steini. - Og í árslok 1893 gerir hann arfleiðsluskjal, staðfest af sýslumannsembættinu, til þess að tryggja þeim makanum, er lengur lifir, allar eignir, ef þau eignist ekki lögerfingja.
Pálmi vildi líka sjá svo um, að hinni ungu frú hans yrði ekki sætis vant í drottins húsi, hinni gömlu og góðu Landakirkju. Því var það, að hann keypti af sýslumanni fast sæti handa henni og fékk bréf upp á það, sem svo hljóðar: „Herra Pálmi Guðmundsson í Stíghúsi hefir keypt handa konu sinni, Guðbjörgu Sighvatsdóttur, næstfremsta sætið í 7. kvennastól að sunnan í Vestmannaeyjakirkju og goldið fyrir það 50 aura.
Skrifstofu Vestmannaeyjasýslu, 23. maí 1894. Jón Magnússon.“
Kirkjan var landssjóðseign þá, og sýslumaðurinn Jón Magnússon, síðar ráðherra, umboðsmaður landssjóðs. Fjárhagur Landakirkju var slæmur eftir kostnaðarsamar viðgerðir og breytingar. Framlag landssjóðs 6500 kr., sem margir þingmenn töldu eftir, hrökk ekki til. Var þá farið að selja sæti. Þrjú samliggjandi sæti voru seld á 1 kr. til eignar. Komið gat fyrir, að fólki væri vikið úr sætum, og sumt kom löngu áður en tekið var til.
Árin liðu og Stíghúshjónum farnaðist vel, bæði ráðdeildarsöm og dugleg. En svo dró skyndilega ský fyrir sól. Vorið 1901 réri Pálmi hjá Magnúsi Guðlaugssyni á bát sem hét Sjólyst. Þann 20. maí var róið í góðu veðri, en hvessti er á daginn leið með vondu sjólagi. Sjólystin fórst í námunda við Bjarnarey og með henni sex menn í blóma lífsins. Árið 1887 drukknaði Jósef Valdason á svipuðum slóðum, formaður á hinum sama bát, og með honum þrír menn en tveim var bjargað við illan leik. Jósef var fyrri maður Guðrúnar Þorkelsdóttur í Fagurlyst og Magnús Guðlaugsson seinni maður hennar. Þótti Sjólyst að vonum mikið óhappaskip.
Þetta var mikið slysavor við Vestmannaeyjar, því nokkrum dögum áður, þann 16. maí fórst vertíðarskipið Björgúlfur skammt suður af Klettsnefi og drukknuðu 27 manns, en einum var bjargað. Formaður var Björn Sigurðsson frá Skarðshlíð undir Eyjafjöllum.
Gísli Engilbertsson verzlunarstjóri orti eftirmæli um Pálma í Stíghúsi. Þar er þessi mannlýsing:
Stíghúshjón eignuðust einn son, Jóhann Pétur sem borinn er í þennan heim 4. marz 1895. Það er líklega tilviljun, að erfðaprinsinn í París var allt að því alnafni selstöðukaupmannsins í Danska-Garði. Hreppstjórinn lét hundinn sinn heita í höfuð kaupmannsins, en tómthúsfólk skírði ekki börn sín nafni hans. Var þó margt gott um Bryde gamla.
Við Jói í Stíghúsi, eins og hann var jafnan kallaður urðum góðir málkunningjar fyxir fjölda mörgum árum og seinna samverkamenn hjá Einari ríka.
Nokkru eftir að Jóhann varð sjötugur datt mér í hug að heilsa upp á karl og ræða lítið eitt um liðna daga. Voru hæg heimatökin, við orðnir nágrannar öðru sinni.
Jói í Stíghúsi þótti harður í pólitíkinni á yngri árum. En samt var þessi stóri maður aldrei harður í framkomu. Og aldrei talaði hann illa um náungann svo ég heyrði. Og ég heyrði engann tala illa um Jóa, þótt oft væru háðar harðar snerrur á vondu árunum eftir 1930.
Það var annars skrítið með Jóa, að hann sýndist aldreí flýta sér öðru meira. En til að mynda við flökun: handtökin voru svo viss og jöfn, að ég varð að leggja mig allan fram til þess að halda í við Stíghúsbónda. Aldrei sá ég Jóa skipta skapi. Var hann þó sízt maður geðlaus. En hann plagaði ekki sál sína né samverkamanna með geðvonsku; þvert á móti: hann kom manni iðulega í gott skap með jafnlyndi sínu og hressilegum húmor.
- Manst þú eftir föður þínum, Jóhann Pálmason?
Já, ég man fyrst eftir mér 3ja ára. Ég var þá að horfa á ljósbláan panelinn í Stíghúsi og hjónarúmið. Faðir minn byggði upp og breytti í gömlu París. Það var ekki hátt til lofts né vítt til veggja hjá sjómönnum og verkalýð í Eyjum fyrir aldamót, en samheldni fjölskyldna vax góð í þá daga.
Ég man vel daginn, sem pabbi drukknaði. Eg var niðri við Fúlu að leika mér. Allt í einu heyri ég krakka sem þarna voru nálægir tala um það, að bátur hefði farizt þá um daginn. Ég vissi að pabbi var á sjó og hann var ekki kominn heim. Mér varð órótt og fór heim. Þar var þá Sigurður í Vertshúsinu á tali við mömmu. Ég fann á mér, að mikil alvara var á ferðum. Sigurður og pabbi voru miklir vinir. Þegar ég kom inn tók Sigurður brjóstsykurspoka upp úr vasa sínum og rétti mér.
Löngu seinna fórst Sigurður á skektu við bryggjuna. Ég var þá að kenna leikfimi; var beðinn að koma strax niðureftir; víst til að reyna lífgunaraðferðir. En þá var ekkert hægt að gera. Sigurður var látinn.
- Lífsbaráttan hefur trúlega orðið erfið hjá ekkjunni í Stíghúsi?
- Já, en þetta bjargaðist furðanlega. Hún átti part í bát sem hét „Geysir“ og hún hafði kostgangara, seldi fæði. Og svo styttist í það að ég færi að létta svolítið undir.
- Þú, krakkinn?
- Já, ég var ráðinn til að beita línu hjá Þorsteini í Laufási 9 ára gamall.
Þetta var vertíðina 1906 þegar Þorsteinn hóf vélbátaútgerð sína. Við flettum upp í sögu vélbátaútgerðar í Eyjum eftir Þorstein sjálfan, og þar segir svo: „Nú var einnig í fyrsta sinn tekin upp sú nýjung, að ráða drengi til hjálpar við að beita línuna. Áttu þeir að beita tvö bjóð hver, þá er róið var. Þeir, sem ráðnir voru, voru Ársæll Sveinsson á Sveinsstöðum, á tólfta ári, Hannes Hansson í Landakoti á líkum aldri og Jóhann Pálmason í Stíghúsi, aðeins níu ára gamall. Undir hann varð að hlaða, svo að hann næði upp á beituborðið. Þessir þrír drengir, sem beittu fyrst á vélbát hér í Eyjum, eru allir lifandi þegar þetta er skrifað, og hafa reynzt orðlagðir dugnaðarmenn að hverju, sem þeir hafa gengið.“
- Hvað um kaupið?
- Það var 25 krónur þessa fyrstu vertíð, en fór svo smáhækkandi, en ég var á öllum bátum Þorsteins. Hann reyndist okkur alltaf vel.
Við beittum í skúr sem Bryde átti. Hann var fyrir neðan Austurbúðina. Þar var oft heljarkuldi. Við beittum næstum eingöngu ljósabeitu, eða gotu. Þetta var sóðalegt verk, og við urðum að vera í olíufötum. Á vorin beittum við sviljum. Ég man, að um það leyti sem ég byrjaði á þessu fékk ég leðurstígvél. Þau voru nokkuð þröng, en ég þreyttur, og sofnaði í þeim eftir að heim kom. En mamma dró þau af mér. Það fór prýðilega á með okkur Ársæli og Hannesi og við höfum oft minnzt þessarar fyrstu vertíðar okkar hjá Þorsteini í Laufási. Þegar ég var 17 ára fór ég fyrst til Austfjarða með Kristni og Stefáni Ingvarssonum. Við vorum ráðnir á „Örkina“, sem var vélbátur með færeysku lagi, líklega 8 lesta. Hann var gerður út frá Hánefsstaðaeyrum. Kristinn var formaðurinn. Hann var ágætur aflamaður. Kaupið var 45 kr. á mánuði. Um helgar var farið í bæinn, til Seyðisfjarðar. Þá var nú stundum dreypt á guðaveigum.
Næsta vor fór ég til Fáskrúðsfjarðar. Var ráðinn á árabát sem Stefán Jakobsson gerði út. Við rérum oft út á Skálavík. Við héldum okkur mest á miðunum út af Skrúð. Þarna voru margir bátar og mikið kapp um aflabrögð. Í Andey var mikið fuglalíf og allt fullt af eggjum. Andey lá undir prestssetrið Kolfreyjustað. Jæja, um eina helgi kom freistarinn og lét okkur ekki í friði fyrr en við fórum út í Andey. Við hófðum ketil með okkur til að sjóða í egg.
Varð okkur vel til fanga og við söltuðum nokkuð af þessum miður vel fengna afla niður i koffort. Það fór víst enginn upp í eyna nema við. Það mun hafa fallið á okkur grunur, en ekki var gerður reki að því að sanna sekt okkar.
- Var ekki viðburðalítið í sumarblíðunni?
- Jú, að öllum jafni. En blíðan gat farið af þó sumar væri.
Það var eina nótt að mig dreymdi einkennilegan draum. Ég þóttist kominn í Vattarnes. Þar er skúta og ég fer um borð. Og hvað heldurðu? Ég er færður í hvít föt. Og ég hugsaði með mér: Hvað er ég eiginlega að vilja hingað? Ég kunni ekki við þessi hvítu föt og fer úr þeim. Þá er ég vakinn.
Við höfðum beitt skel, sem við tókum í stórstrauminn. En við áttum netstubba, sem við lögðum á Skálavíkina. Nú héldum við á sjóinn í góðu veðri. Við skoðum í netstubbann og hann er fullur af síld. Þá afskeinum við tvö bjóð og beitum nýrri síldinni.
Við höldum nú suður af Skrúð. Þegar við förum að draga er hann farinn að bræla á sunnan. Er ekki að orðlengja, að það stendur á hverju járni. Mest var þetta smár fiskur, en þó aular í bland, eitthvað um 16 stórþorskar. Fiskinn létum við í miðrúmið.
Þegar við vorum búnir að draga, er komin allmikil bræla. Við settum upp segl, ætlum að ná suður fyrir Skrúð, en það tekst ekki. Höldum þá norður fyrir.
Milli Skrúðs og lands stendur Einbúi, brýtur á honum og myndar röst. Við höldum nú vestur fyrir Skrúð á seglum. Ætlum að ná suður fyrir Einbúa og róum undir. En straumurinn var svo harður, að þetta heppnast ekki.
Við vorum þrír á bátnum. Formaðurinn Brynjólfur Ingvarsson, Jón Magnússon frá Merkisteini, sem fór seinna til Ameríku, og ég.
Nú segir Brynjólfur: Það er ekki annað að gera en setja í Röstina. Enginn andmælti því. Var svo gert sem formaður skipaði, en bátinn fyllti svo að rann út af báðum borðum.
Ég hugsaði með mér: Jæja, svona á það að fara.
En ekki dugði að leggja upp laupana að óreyndu. Ég fór að kasta ut öllum stóra fiskinum, en þriðji maður á bátnum, Jón frá Merkisteini jós af krafti. Við flutum ofaná þó illa horfði um sinn. Við komum beint undir Vattarnes. Svo settum við upp segl og gekk nú allt vel heim. Þetta var sem sagt fyrsta lífshættan, líklega hefur ekki oft á lífsleiðinni munað jafn mjóu.
- Hvað er að segja um framhald sjómennskunnar.
- Hér við Eyjar var ég 3-4 vertíðir hjá Ársæli Sveinssyni, mínum gamla félaga við beitninguna. Hann aflaði vel og var mjög öruggur formaður. Hann hafði gott vit á sjó.
Þrjár vertíðir réri ég hjá Guðjóni á Heiði, þeim alkunna aflamanni og sægarp. En lengst var ég með Þorsteini í Laufási, 12-14 vertíðir og stundum vorvertíðir að auki. Þorsteinn var mikill formaður. Einna mest fannst mér til um það, hvað hann var veðurglöggur. Hann réri oft einskipa, því hann sá út veður. Þar voru fáir honum fremri.
Það var eina vertíðina sem oftar, að við áttum netin á Bankanum svokallaða, tvær átján neta trossur. Við rérum í blíðu veðri. Netin voru bunkuð af fiski. Allt í einu segir Þorsteinn okkur að fá okkur hnífa og fara að hausa. Þetta þótti okkur í meira lagi skrýtið, af því veðrið var svo gott. En um það bil sem fyrri trossan var búin, var hann farinn að bræla á sunnan. Þá var lestin full af hausuðum fiskinum og skollinn á stormur með svakabrimi. Þetta veður sá Þorsteinn fyrir en við ekki.
Það var ekki farið í hina trossuna, en gert klárt og haldið heim. Þegar við komum að Smáeyjum er þar bátur stopp. Þetta var „Kristbjörg“, formaður Matthías á Byggðarenda. Við settum dráttartaug í bátinn, en slitum hana hvað eftir annað. Þá kemur Þorvaldur Guðjónsson á „Ágústu.“ Hann var með vírtrossu og hún hélt. Nú bar það til, að mikill sjór eða hnútur kom á bátinn okkar, Unni, stjórnborðsmegin. Ég stóð þá á bakborða á þilfarinu. Þorsteinn kallar til okkar: Passið ykkur. Sumir hentu sér þá í mastrið, en ég náði ekki að gera svo það skipti engum togum að sjórinn skall á mér með slíkum krafti að ég gat ekkert gert mér til bjargar og ég flaut út. En um leið og ég renn niður í djúpið næ ég taki á skjólukilp, sem var skorðaður undir öldustokkinn aftanverðan. Það varð mér til lífs.
- Og við höldum sögunni áfram í fáum dráttum.
Þegar Jóhann var einu ári miður en þrítugur kvæntist hann Ólafíu Óladóttur. Hún var hálfsystir Páls Eggerts bankastjóra, hins mikilvirka fræðimanns. Hún var kona hörkudugleg og einörð í skapi. Ólafía fór jafnan fremst i fylkingu í hinni hörðu verkalýðsbaráttu í Eyjum. Hörðust var sú barátta á kreppuárunum 1930—40. Lóa í Stíghúsi varð brátt héraðsfræg og þótti kvenskörungur. Oft varð hún að vera bæði húsfreyja og húsbóndi er Jóhann var langdvölum úti á landi í atvinnu. Jafnframt hlóðst á Ólafíu í Stíghúsi mikið félagsmálastarf, til að mynda í bæjarstjórn (varafulltrúi), ýmsum nefndum og félögum. Enga konu hef ég þekkt hraðmælskari en Lóu í Stíghúsi. Ólafía lézt árið 1965.
Það var árið 1924 sem Jóhann leiddi sína ungu frú í tómthúsið sem fyrrum hét því fína nafni París. Nokkuð var hann uggandi um það, hvern veg móður hans, Björg frá Vilborgarstöðum, sem líka var skapfestukona, en af hinum gamla skóla og ekki alveg laus við tortryggni gagnvart ungu fólki og nýjum siðum, mundi semja við hina ungu konu. Þótt þær væru um flest mjög ólíkar tókst með þeim góð vinátta og varð sambýli þeirra hið bezta.
- Hvað er að segja af búskapnum í Stíghúsi.-
- Hann gekk vel eftir atvikum. Ég fór oft úr bænum í atvinnu. Var til dæmis á Langanesi, Siglufirði, Ísafirði og víðar. Ég var alltaf ráðinn upp á góð kjör. Þegar fram í sótti stækkaði ég Stíghúsið, byggði við það tvær stofur vestan við gamla húsið. - Já, þegar ég var á línuveiðaranum Venusi hafði ég 2400 krónur um vertíðina. Það var afar hátt kaup á þeim tíma.
- Það var oft talað um fundina í Stíghúskjallaranum, Jóhann. Hvernig fundir vom þetta?
Þetta var hópur úr róttækara hlutanum, svokallaðir „bolsar.“ Þessir fundir voru haldnir á kvöldin og stóðu stundum lengi. Sumir höfðu með sér kaffi á brúsa. Það var rætt um verkalýðsmálin, atvinnuleysi og hvernig skyldi skipuleggja baráttuna, sem sagt pólitík og dagleg lífsbarátta.
Það var oft heitt í kolunum á þessum árum, til að mynda 1932 þegar slagurinn var á Vestmannabrautinni. Þá kom gömul kona úr andstæðingaliði okkar út með pressujárnið sitt að vopni og var heldur en ekki vígaleg. Þegar mest gekk á vorum við alltaf nokkrir saman heima hjá Ísleifi Högnasyni. Það var þegar skotið var inn um gluggann hjá honum.
Sumir voru látnir gjalda þess ef þeir stóðu framarlega í átökunum á þessum árum; þeir voru fremur sniðgengnir af sumum atvinnurekendum.
- Og svo kemur þar að þú flytur frá Stíghúsi.
- Já, það hefur víst verið 1945. Ég keypti Heimagötu 30 fyrir 65 þús., en seldi Stíghús fyrir 25 þúsundir. Það var mikið um það rætt að gera Heimagötu 30 að elliheimili, en af því varð nú ekki. - Það var gott að vera á Heimagötunni, en samt saknaði ég gamla Stíghúss. Tvisvar var ég kominn þar upp að tröppum þegar ég áttaði mig; var að fara heim úr vinnu.
- Þú gerðist höfuðborgarbúi um hríð.
- Já, við fluttum til Reykjavíkur árið 1947. Það var mikil atvinna í Reykjavík á þessum árum, raunar hér í Eyjum líka. Ég stundaði þar múrarastörf öll þessi ár. Börnin sum voru flutt til Reykjavíkur og það hafði nokkur áhrif á það að við brugðum á þetta ráð.
Meðal barna Jóhanns er Ingi R., sá mikli skákmaður. Hann var yngstur systkinanna, 8 ára þegar Jóhann flutti. Hann byrjaði að tefla barn að aldri.-Tefldi hann þá við bræður sína. Þoldi þá illa að tapa. Lagðist þá stundum undir borð og grét.
- Féll móður þinni ekki miður að fara úr Eyjum á gamals aldri?
- Nei, ekki bar á því. Ég fór með hana í flugvél gömlu konuna. Þá flaug hún í fyrsta og síðasta sinn, háöldruð. Henni þótti mjög gaman að fljúga. Þegar við vorum lent á Reykjavíkurvelli sagði hún: Erum við lent? Já, ég sagði að svo væri. Ég vildi nú helzt fara lengra, svaraði hún. Guðbjörg Sighvatsdóttir lézt í Reykjavík 86 ára.
- Ef ég man rétt hefur þú eignazt nokkur hús í höfuðborginni? - Jú, rétt er það. Fyrst keypti ég kjallaraíbúð í Nökkvavogi, þar sem við vorum á annað ár. Þá íbúð á Vesturgötu. Þykir það ekki virðulegt að vera Vesturbæingur, ég held það. En samt vorum við ekki lengi í Vesturbænum. Næst keypti ég hús í Njörvasundi, tvær hæðir og kjallara. Þá hálft hús í Traðarkotssundi; því fylgdi smákofi. Pálmi sonur minn fékk svo það hús. Áður hafði ég fest kaup á húsi fyrir milligöngu þekkts lögfræðings í borginni. Þegar við ætlum að flytja í það kemur upp úr dúrnum, að þar er fyrir gömul kona, og hún hefur bréf upp á það, að henni sé heimilt að búa í húsinu ævilangt. Ég þykist illa blekktur, og segi lögfræðingnum það. Hann þykist ekkert vita. En hann útvegaði okkur leiguíbúð meðan málinu var ráðið til lykta. Var ekki um annað að ræða en að láta kaupin ganga til baka, og seint og síðarmeir fékk ég peningana, sem ég hafði borgað fyrir húsið. Þetta var leiðinlegt þóf og okkur til óþæginda. Eftir þetta keypti ég kofann í Blesugrófinni á 25 þúsundir. Loksins fengum við ágæta hæð í húsi á Njálsgötunni. Þar var okkar síðasta heimili í höfuðborginni. Við fluttum aftur heim til Eyja árið 1961.