11.675
breytingar
„Tyrkjaránið“: Munur á milli breytinga
Fara í flakk
Fara í leit
ekkert breytingarágrip
Ekkert breytingarágrip |
Ekkert breytingarágrip |
||
| Lína 3: | Lína 3: | ||
== Aðdragandi og sögulegt umhverfi Tyrkjaránsins í Vestmannaeyjum == | == Aðdragandi og sögulegt umhverfi Tyrkjaránsins í Vestmannaeyjum == | ||
Þann 16. júlí 1627 gekk fjölmennt lið ræningja á land í Vestmanneyjum úr þremur sjóræningjaskipum frá Algeirsborg, höfuðborg Alsír, sem lagt höfðu upp í ránsleiðangur til Íslands meðal annarra landa á norðurslóðum. Þeir höfðu þegar farið um með ránshendi og drepið fólk á leið sinni um Austfirði frá 5. - 13. júlí. Þeir voru með alls 110 íslenska fanga um borð auk danskra sjómanna við komuna til Eyja. Eyjamenn sem þegar höfðu frétt af atferli ránsmanna í Grindavík höfðu í fyrstu nokkurn viðbúnað en þegar vikurnar liðu og ekkert sást til ræningja færðist værð yfir fólkið. Á leiðinni höfðu sjóræningjarnir hertekið enska duggu og neytt áhöfnina til að vísa sér góða leið til Vestmannaeyja. Sagan segir að einn áhafnarmanna af duggunni hafi vitað af fyrirhugaðri mótspyrnu við og því ráðlagt ræningjum frá því lenda þar. Sjómaðurinn sem var líklega vel kunnugir á þessum slóðum vísaði þeim á afvikinn áningarstað, á tanga, suður af Brimurð sem heitir síðan [[Ræningjatangi]]. Þaðan réðust ræningjarnir til atlögu Eyjamönnum að óvörum. Það hafði sést til skipanna seilast í átt til eyjanna allt frá því um morguninn en er kvölda tók yfirgaf varnarliðið stöður sínar því að margir töldu að þarna væri um dönsk varðskip að ræða og að auki höfðu þau vart mjakast nær vegna mótbyrs allan daginn. | Þann 16. júlí 1627 gekk fjölmennt lið ræningja á land í Vestmanneyjum úr þremur sjóræningjaskipum frá Algeirsborg, höfuðborg Alsír, sem lagt höfðu upp í ránsleiðangur til Íslands meðal annarra landa á norðurslóðum. Þeir höfðu þegar farið um með ránshendi og drepið fólk á leið sinni um Austfirði frá 5. - 13. júlí. Þeir voru með alls 110 íslenska fanga um borð auk danskra sjómanna við komuna til Eyja. Eyjamenn sem þegar höfðu frétt af atferli ránsmanna í Grindavík höfðu í fyrstu nokkurn viðbúnað en þegar vikurnar liðu og ekkert sást til ræningja færðist værð yfir fólkið. Á leiðinni höfðu sjóræningjarnir hertekið enska duggu og neytt áhöfnina til að vísa sér góða leið til Vestmannaeyja. Sagan segir að einn áhafnarmanna af duggunni hafi vitað af fyrirhugaðri mótspyrnu við og því ráðlagt ræningjum frá því lenda þar. Sjómaðurinn sem var líklega vel kunnugir á þessum slóðum vísaði þeim á afvikinn áningarstað, á tanga, suður af Brimurð sem heitir síðan [[Ræningjatangi]]. Þaðan réðust ræningjarnir til atlögu Eyjamönnum að óvörum. Það hafði sést til skipanna seilast í átt til eyjanna allt frá því um morguninn en er kvölda tók yfirgaf varnarliðið stöður sínar því að margir töldu að þarna væri um dönsk varðskip að ræða og að auki höfðu þau vart mjakast nær vegna mótbyrs allan daginn. | ||
== Tyrkjarán í Grindavík == | |||
Annar leiðangur ræningja frá Salé í Marokkó hafði þá nýlega yfirgefið Ísland eftir viðkomu í Grindavík þar sem þeir tóku 15 Íslendinga til fanga og drápu tvo. Einnig rændu þeir fé, hirtu öll verðmæti, hertóku tvö kaupskip og tóku áhafnirnar til fanga. Ferðinni var síðan heitið til Vestfjarða en sjóræningjarnir hættu við er þeir fréttu af enskum herskipum á þeim slóðum. Í staðinn var sótt að Bessastöðum þar sem tekið var á móti þeim með fallbyssuskotárás úr skansinum. Á fjöru strandaði skip þeirra á skeri. Þeim tóks að losna en þetta varð til þess að þeir hörfuðu heim á leið. Siglt var með fanga til Salé þar sem þeir voru seldir í þrældóm. (bæta inn í hvort einhverjir komust til baka) (Þorsteinn Helgason, Jón Þorsteinsson og Helgi Þorláksson). | |||
== Ástandið í Evrópu og verslunin við Englendinga == | |||
Allt frá siðaskiptum hafði ríkt mikill ófriður í Evrópu sem náði hámarki í 30 ára stríðinu frá 1618-1648. Hollendingar voru t.a.m. í frelsisstríði gegn Spáni. Spánverjar áttu líka í endurteknum útistöðum við Englendinga og Danir við Svía.. Mikill ágreiningur myndaðist um kaupsiglingar milli ríkja og heimsálfa og ólga jókst í samskiptum ýmissa aðila. | |||
Þegar herafli ófriðarríkja var veikur gripu stjórnvöld oft til þeirra ráða að veita sjóræningjum opinbert leyfisbréf til að herja á andstæðingana og var gróða skipt eftir ákveðnum hlutföllum. Spánverjar komu sér t.d. upp sjóræningjamiðstöð í flæmska hluta Niðurlanda sem enn tilheyrði þeim, einkum borginni Dunkirk. Á tímum Tyrkjaránsins áttu bæði Englendingar og Danir fullt í fangi með stríðsrekstur svo ekki sé minnst á stöðug sjórán bæði ,,Tyrkja" og Dunkirkmanna í Atlantshafi. (Þorsteinn Helgason) | |||
Englendingar höfðu sótt miðin við Íslandsstrendur og stundað viðskipti í verulega mæli frá upphafi 15. aldar. Danir höfðu gert ítrekaðar tilraunir að banna eða a.m.k. takmarka umsvif Englendinga en því var tekið misalvarlega. Árið 1583 samþykktu Englendingar að versla ekki við Íslendinga og veiða aðeins á tilteknum svæðum með tilskildum leyfum. Dönum var sérstaklega í mun að vernda hagsmuni sína í Vestmannaeyjum því þær þóttu mjög arðbærar. Danakonungur talaði t.a.m. um löndin sín tvö; Ísland og Wespenö (Vestmannaeyjar). | |||
Vegna ófriðar á Atlantshafi voru dönskum og enskum kaup- og fiskiskipum veitt fylgd á leiðinni til Íslands til að verjast sjóræningum en vegna bágs ástands bæði í Danmörku og í Englandi 1627 voru Íslandsstrendur auk danskra og enskra skipa nær óvarin fyrir árás Tyrkjanna. | |||
Tyrkjaránið | |||
Eftir að Vestmannaeyingar gerðu sér grein fyrir að Tyrkirnir myndu ekki koma á land við höfnina, reið danski kaupmaðurinn, Lauritz Bagge, ásamt nokkrum mönnum suður eftir eyjunni til að sjá hvort hægt yrði að verjast innrásinni. Hann sá að settir voru út bátar þegar skipin voru komin suður í Bót milli Sæfjalls og Litlahöfða en þar er alls staðar bratt uppgöngu. Hann sendi skilaboð til skipstjórans á dönsku skipi sem lá við bryggju, um að safna liði vopnaðra manna til að verjast komu ræningjanna. Vörnin hefði verið möguleg ef ræningjar hefðu reynt innrás frá þeim stað. Fljótlega sá hann þó að ræningjunum snerist hugur og stefndu þeir suður fyrir og komu í land á Ræningjatanga sem auðveldur er uppgöngu. Kaupmaðurinn Lauritz áttaði sig á því að um ofurefli yrði að etja og sneri við til kaupstaðarins. Á leiðinni mætti hann skipstjóranum og liði hans og sneru þeir allir til kaupstaðar. Kaupmaðurinn og skipstjórinn, ásamt fjölskyldu og fylgdarliði, komust undan á árabátum til meginlandsins. Fyrir flóttann hafði skipstjórinn reynt að sökkva skipi sínu sem lá við bryggjuna til að koma í veg fyrir að ræningjarnir myndu nema það á brott. Einnig bjó kaupmaðurinn svo um að fallbyssurnar yrðu gagnslausar ræningjunum ef þeir tækju þær á sitt vald. | |||
== Innrásin hefst == | |||
Um þrjúhundruð manns stigu á land í Vestmannaeyjum, skiptu sér í þrjár fylkingar og héldu í átt að höfninni. Fyrsta fylkingin hélt í átt að Ofanleiti, önnur fór vestan Helgafells og kom að bæjunum í Dölum. Þriðja fylkingin fór austan við Helgafell og komu þeir að Kirkjubæ og að Vilborgarstöðum. Á efstu bæjunum komu þeir eyjarbúum mest á óvart því ekki var búist við komu þeirra sunnan frá og átti fólkið þar sér engrar undankomu auðið. Íbúar neðar í byggðinni höfðu hins vegar einhverja viðvörun af háreistinni á eyjunni og gátu forðað sér á flótta. Sjóræningjarnir gripu alla sem urðu á vegi þeirra, bundu á höndum og fótum, og smöluðu þeim saman í dönsku verslunarhúsin. | |||
== Flótti undan sjóræningjum == | |||
Vestmannaeyingar sem veittu mótspyrnu eða litu ekki út fyrir að vera söluhæfir voru umsvifalaust drepnir. Þegar föngunum hafði verið komið fyrir í húsunum voru nokkrir ræningjanna látnir standa vörð. Á meðan fóru hinir í leit að fólki sem komist hafði undan og lá í felum um alla eyjuna. Þeir fundu marga, sem flúið höfðu, í skreiðarbyrgjum hátt uppi í Fiskhellum, sem er þverhnípt bjarg. Flóttafólkið varð furðu lostið af undraverðri fimi ræningjanna við bjargklifið. Þeir sem ræningjarnir náðu ekki til voru umsvifalaust skotnir niður. | |||
== Saga Jóns píslarvotts == | |||
Austur í Urðum, í Rauðahelli , var séra Jón Þorsteinsson á Kirkjubæ í felum ásamt skyldfólki sínu og fleirum. Einn manna hans gægðist út um hellismunnann til að gá að ferðum ræningjanna en þá sást til hans og var hann drepinn. Með því komst upp um felustaðinn. Jón gekk út og var höggvinn niður með það sama og fólkið hans tekið höndum. Sagan segir að um 100 manns hafi falið sig í helli í Herjólfsdal sem síðan er kallaður Hundraðmannahellir. | |||
== Sagan af Sængurkonusteini== | == Sagan af Sængurkonusteini== | ||
Sagan um Sængurkonustein er líka alkunn. Kona ein ól barn sitt þar en steinninn er norðvestur af Helgafelli. Ræningjarnir hlífðu bæði konunni og barninu og reif annar af skikkjunni sinni til að sveipa um barnið | Sagan um Sængurkonustein er líka alkunn. Kona ein ól barn sitt þar en steinninn er norðvestur af Helgafelli. Ræningjarnir hlífðu bæði konunni og barninu og reif annar af skikkjunni sinni til að sveipa um barnið | ||
| Lína 13: | Lína 34: | ||
Á þeim tíma sem Tyrkjaránið átti sér stað var Ottóman-heimsveldið að stækka mjög ört. Það náði að mörkum Ungverjalands í Evrópu, og að Indlandi í Asíu. Í Algeirsborg, þangað sem þrælarnir voru fluttir, var æðsti maðurinn nefndur Pasha (پاسها), en það orð er af sama stofni og íslenska orðið „faðir“. | Á þeim tíma sem Tyrkjaránið átti sér stað var Ottóman-heimsveldið að stækka mjög ört. Það náði að mörkum Ungverjalands í Evrópu, og að Indlandi í Asíu. Í Algeirsborg, þangað sem þrælarnir voru fluttir, var æðsti maðurinn nefndur Pasha (پاسها), en það orð er af sama stofni og íslenska orðið „faðir“. | ||
Það nafn sem við notum yfir Tyrkina er því samheiti yfir menn frá þessu gríðarstóra svæði. Ekki er vitað um uppruna sjóræningjana, svo þeir gætu hafa verið frá öllu Ottóman-heimsveldinu. | Það nafn sem við notum yfir Tyrkina er því samheiti yfir menn frá þessu gríðarstóra svæði. Ekki er vitað um uppruna sjóræningjana, svo þeir gætu hafa verið frá öllu Ottóman-heimsveldinu. | ||
Algeirsborg var að formi til hjálenda soldánsins í Miklagarði (Istanbúl). Marokkó stóð hins vegar utan við Tyrkjaveldi. Íbúar beggja landa voru þó oft kallaðir Tyrkir eins og múslímar voru yfirleitt nefndir um aldabil. Mikið hatur og tortryggni ríkti á milli hinna kristnu Evrópuþjóða og hinna múslimsku ,,Tyrkja". Það má m.a. rekja til brottreksturs tugþúsunda Mára frá Spáni. Hin múslimsku borgríki uxu sem sjóræningjamiðstöðvar með flota atvinnusjóræningja herjandi á ströndum Miðjarðarhafsins. Í flota þeirra var fjöldi evrópskra sjómanna og skipstjórnarmanna sem gerst höfðu liðsmenn Tyrkja. | |||
Algeng störf þræla í Algeirsborg voru til dæmis burðarmenn fyrir kaupmenn, kynþrælar (þá gjarnan í kvennabúrum), hestasveinar og ræðarar í galley-skipum þar sem voru allt að 300 þrælar hlekkjaðir við árar á þremur hæðum og látnir róa á vöktum, en þetta var vinsælt fyrirkomulag þar sem að þetta þótti ódýr lausn og öllu einfaldari en notkun segla. | Algeng störf þræla í Algeirsborg voru til dæmis burðarmenn fyrir kaupmenn, kynþrælar (þá gjarnan í kvennabúrum), hestasveinar og ræðarar í galley-skipum þar sem voru allt að 300 þrælar hlekkjaðir við árar á þremur hæðum og látnir róa á vöktum, en þetta var vinsælt fyrirkomulag þar sem að þetta þótti ódýr lausn og öllu einfaldari en notkun segla. | ||
| Lína 21: | Lína 44: | ||
Tyrkirnir rændu 242 Vestmannaeyingum. Þegar komið var til Algeirsborgar var fólkið selt hæstbjóðanda. Algeirsborg var höfuðborg sjóræningja og var illræmt ræningjabæli. Flestir voru seldir sem almennir þrælar en nokkrar konur voru keyptar í hjúskap, voru þær keyptar út á fríðleik og gjörvileik. Meðferðin á þeim konum var mun mannúðlegri en í garð óbreyttra þræla. Þær konur fengu ambáttir og þræla til að stjana við sig. [[Anna Jasparsdóttir]] var seld háu verði ríkum höfðingja, Iss Hamett að nafni. Hún lifði í lystisemdum og var af almenningi kölluð drottningin af Algeirsborg. Hún fékk mann sinn til þess að greiða lausnargjald fyrir föður sinn og farareyri til Vestmannaeyja. | Tyrkirnir rændu 242 Vestmannaeyingum. Þegar komið var til Algeirsborgar var fólkið selt hæstbjóðanda. Algeirsborg var höfuðborg sjóræningja og var illræmt ræningjabæli. Flestir voru seldir sem almennir þrælar en nokkrar konur voru keyptar í hjúskap, voru þær keyptar út á fríðleik og gjörvileik. Meðferðin á þeim konum var mun mannúðlegri en í garð óbreyttra þræla. Þær konur fengu ambáttir og þræla til að stjana við sig. [[Anna Jasparsdóttir]] var seld háu verði ríkum höfðingja, Iss Hamett að nafni. Hún lifði í lystisemdum og var af almenningi kölluð drottningin af Algeirsborg. Hún fékk mann sinn til þess að greiða lausnargjald fyrir föður sinn og farareyri til Vestmannaeyja. | ||
[[Ólafur Egilsson|Ólafi Egilssyni]], öldruðum presti, var sleppt stuttu eftir komuna til Algeirsborgar til þess að hann gæti skipulagt söfnun lausnargjalds heima á Íslandi. Söfnunin gekk heldur dræmt fyrst um sinn enda Vestmannaeyjar í lamasessi eftir árásina og brottnám um helmings íbúanna og danska konungsveldið var í fjárhagsvandræðum. | [[Ólafur Egilsson|Ólafi Egilssyni]], öldruðum presti, var sleppt stuttu eftir komuna til Algeirsborgar til þess að hann gæti skipulagt söfnun lausnargjalds heima á Íslandi. Söfnunin gekk heldur dræmt fyrst um sinn enda Vestmannaeyjar í lamasessi eftir árásina og brottnám um helmings íbúanna og danska konungsveldið var í fjárhagsvandræðum. | ||
Tilraunir til að frelsa þrælana bar fyrst árangur með almennri fjársöfnun á Íslandi, í Danmörku og í Noregi nokkrum árum síðar. Um 35 Íslendingar voru leystir úr ánauð og af þeim sneru 27 aftur lifandi til Vestmannaeyja eftir 9 ára vist í Alsír. Margir karlmannanna gátu greitt eigin lausnargjöld með því fé sem þeir höfðu unnið sér inn með vinnu sinni í Algeirsborg. Lausnargjöld kvennanna voru hærri; t.d. var borgað hæsta lausnargjaldið fyrir konu séra Ólafs, en hún var seinni kona hans, ung og fríð. Nokkrum tókst að leysa sig á annan hátt t.d. með því að slá sér lán hjá hollenskum kaupmönnum. | |||
Jón Jónsson, sem kallaði sig [[Jón Westmann]], fékk menntun og komst til mikilla metorða. Hann varð skipherra og fór í sjóræningaferðir. Hann lést í Kaupmannahöfn 24 árum eftir Tyrkjaránið. 10 árum eftir ránið komu 27 Íslendingar heim úr Barbaríinu. Flestir voru úr Vestmannaeyjum. Ein þeirra sem kom heim var [[Guðrún Símonardóttir]]. Hún var gift [[Hallgrími Péturssyni]]. Hún skrifaði frægt bréf frá Algeirsborg sem að varðveist hefur fram á okkar dag. Hér er bréfið frá Guðrúnu, sem oft er nefnd Tyrkja-Gudda: | Jón Jónsson, sem kallaði sig [[Jón Westmann]], fékk menntun og komst til mikilla metorða. Hann varð skipherra og fór í sjóræningaferðir. Hann lést í Kaupmannahöfn 24 árum eftir Tyrkjaránið. 10 árum eftir ránið komu 27 Íslendingar heim úr Barbaríinu. Flestir voru úr Vestmannaeyjum. Ein þeirra sem kom heim var [[Guðrún Símonardóttir]]. Hún var gift [[Hallgrími Péturssyni]]. Hún skrifaði frægt bréf frá Algeirsborg sem að varðveist hefur fram á okkar dag. Hér er bréfið frá Guðrúnu, sem oft er nefnd Tyrkja-Gudda: | ||