Blik 1967/Jónas skáld Þorsteinsson, III. hluti
Sem áður í veikindunum er það trúin, trúarneistinn, sem sendir eilitla skímu inn í sálarlífið.
Sumarið 1897 tók Jónas Þorsteinsson að hressast á ný, svo að af honum brá þunglyndið endur og eins. Í ágúst skrifaði hann Jóni mági sínum ljóðabréf.
Þar bregður enn fyrir ömurlegu sálarástandi:
- Raunakliður magnast minn,
- mig ég niðurbeygðan finn.
- Dofna liðir, daprast kinn;
- dauðann býð ég velkominn.
- Hjartað dofið helzt af sting
- hægt mun sofa í moldarbing,
- þegar ofar aldahring
- andinn lofar friðþæging.
Svo sem greint er frá í Bliki 1963 (bls. 171) fluttist Högni Sigurðsson, sonur Sigurðar Sigurfinnssonar hreppstjóra í Vestmannaeyjum, austur í Norðfjörð, er hann hafði lokið gagnfræðaprófi í Flensborgarskóla. Í Norðfirði dvaldist Högni 5-6 ár og stundaði sjósókn og fleira á sumrum og barnakennslu á vetrum.
Högni Sigurðsson og Jónas Þorsteinsson kynntust í Norðfirði. Högna gazt vel að gáfum Jónasar. Sjálfur var Högni skáld og kunni vel að meta vel kveðna vísu.
Þegar Jónas skáld raknaði smám saman úr sinnisveikisrotinu 1896-1897, naut hann hjálpsemi og mannlundar Högna Sigurðssonar og vinarhlýju hans. Högni tók Jónas Þorsteinsson til sín og leyfði honum húsrými hjá sér. Kærleikslund Högna og næmur skilningur á sálarveilu skáldsins hafði þau áhrif á sjúklinginn, að hann hresstist dag frá degi, sálarlífið styrkist. Hann tók að sannfærast um það á nýjan leik, „að lífið er ljós“, þar sem „helgunar andi“ lýsir og vermir.
Sömu hugarhlýjuna auðsýndi kona Högna, Sigríður Brynjólfsdóttir, hinu sjúka skáldi, eftir að hún giftist Högna Sigurðssyni. Síðan urðu þeir Jónas og Högni Sigurðsson aldavinir, meðan báðir lifðu.
Og nú yrkir skáldið Jónas Þorsteinsson í öðrum tón, eftir að hafa notið sálarhlýju Högna Sigurðssonar um sinn:
- Nú finn ég í sálinni megin og mátt
- og mæni í heiðbláan geiminn,
- því guðsharpan spilar mér glimjandi hátt
- á gullnótur unaðarhreiminn.
- Í „telefon“ geislanna talar ei fátt
- um trúaðra vonar lífs heiminn.
- Þar lýsir og vermir sem ljómandi sól
- vor lífgjafi, helgunar andi,
- við heilagan Sebeots hátignarstól
- á himnesku sælunnar landi,
- og útvaldir gleðjast við endalaus jól
- í eilífu kærleikans bandi.
- Um milljónir veralda fræðist ég fús
- með frjósaman lífs-akurgróða,
- vors himneska föðurins fjölbyggða hús
- af fylkingum alheimsins þjóða,
- með nægtirnar eilífu náttúru-bús,
- sem næringu lífinu bjóða.
- Ég sannfærist um það að lífið er ljós,
- sem lifir í duftinu kalda,
- það má hina indælu mynda sér rós
- og margbreyttum líkömum tjalda,
- Þess gullstraumar þannig um aldanna ós
- að eilífðardjúpinu halda.
Jónas Þorsteinsson hirti oft lítið um kvæði sín. Krotaði þau stundum á laus blöð, þegar svo bar undir og sendi þau síðan Högna. Högna var það ljóst, að slíkt hirðuleysi mundi leiða af sér algjöra tortímingu á kveðskap Jónasar skálds, vinar hans. Þeir bundu það fastmælum, að Jónas skyldi senda Högna öll kvæði sín. Gegn því heiti skuldbatt Högni sig að skrá kvæðin í sérstaka bók og varðveita þau þannig. Þetta gerði Högni trúverðuglega. Handritið er skráð með snilldarhendi Högna sjálfs. Þetta kvæðahandrit afhenti síðan Högni Sigurðsson þeim, sem þetta skrifar, nokkru áður en hann lézt. Það er heimildin fyrir mörgum þeim kvæðum skáldsins, sem hér eru birt.
Þegar Högni Sigurðsson og fyrri kona hans, Sigríður J. Brynjólfsdóttir giftu sig (1. marz 1899), orti Jónas Þorsteinsson þetta kvæði „til brúðhjónanna Högna Sigurðssonar real. stud. frá Vestmannaeyjum og Sigríðar J. Brynjólfsdóttur.“
- Þú himnadrottning, heilög ástardís!
- Þig hjarta mannsins verndarengil kýs.
- Þú hefur svifið svalt um jarðarskaut,
- og sigurljóma slær á þína braut.
- Þú sameinaðir heiminn himnadýrð.
- Þú huggar, græðir, himnakrönsum býrð.
- Í dufti foldar dáð sem litla ber
- þinn drottinlegi helgidómur er.
- Þú hefur norna-sáru sverðin deyft;
- að sigurhæðum þér er bjargið kleift;
- og örugg vóðstu vafurloga þrátt
- á vinarfund með sterkan kærleiksmátt.
- Þú hjörtun græðir heilags anda náð,
- og helgan styrkir veikan lífsins þráð;
- þú hefur vanið mjúka móðurhönd
- og manns og konu ofið tryggðabönd.
- Þú hefur fundið frjóvan akur hér,
- sem friðarblóm og dyggðarhveiti ber.
- Í þessum hjónahjörtum vertu sterk.
- Ég heiti' á þig að gjöra kraftaverk.
- Ég heiti' á þig að snúa vatni í vín,
- sem verði hjá þeim augljós dýrðin þín,
- að þúsundfalda þeirra daglegt brauð,
- og þeim að græða himins náðar auð.
Þeir stunduðu sjó saman, Högni og Jónas, og reru þá oft með handfæri. Eitt sinn var eins og Jónas gerðist kraftaskáld, er þeir Högni voru á færum á grunnmiði einu úti af Norðfirði. Sólskin og sumarblíða umlék þá vinina og hugurinn hvarflaði meir að skáldskap en „þeim gula.“ Þá hvetur Högni vin sinn til að yrkja erindi og krækja með því lúðu á krók Högna. Og skáldið orti:
- Dragðu flyðru úr flæði,
- feita, sem má heita
- munnum ljúfa manna.
- Mikið verði spikið.
- Svinnur þá mun svanni
- sýna dóttur þína
- væna eftir vonum,
- veit ég Gerða heitir.
Næstelzta barn Högna og Sigríðar var þá nýskírt, er þetta gerðist, stúlkubarn, sem hét Ágústa Þorgerður. Tæpast mundi þessi frásögn hafa lifað, svo lítil sem hún er, ef ekki hefði undrið átt sér stað þá þegar, sem sé það, að Högni dró stóra og feita lúðu rétt eftir að erindið var kveðið.
Sigríður Brynjólfsdóttir, kona Högna Sigurðssonar, reyndist Jónasi Þorsteinssyni umhyggjusöm og hjartahlý. Hún eins og maður hennar fann til með einstæðingnum auðnulitla. Skáldið kunni að meta mannlund hennar og drengskap og vildi svo gjarnan vera maður til að launa henni að einhverju leyti allt það, sem hún hafði honum vel gjört. Skáldið kvað til hennar vel gerða vísu:
- Ég til knúður yrki óð
- um þig, skrúða lilja,
- hugumprúð og hjartagóð,
- Högnabrúður vangarjóð.
Vísa þessi mætti gjarnan lifa með afkomendum hjónanna Sigríðar Brynjólfsdóttur og Högna Sigurðssonar hér í Eyjum og víðar.
Árið 1882 flyzt Færeyingur nokkur frá heimkynnum sínum þar ytra til Íslands og gerist vinnumaður í Hellisfirði. Sá hét Þorkell Joensen. Hann mun hafa verið fæddur 1850.
Árið 1885 er Færeyingur þessi setztur að í Norðfirði og átti síðan heimili sitt þar á Nesi um tugi ára. Ég minnist hans þar á fyrsta tugi aldarinnar, en ekki er mér enn kunnugt, hvenær hann lézt.
Sumarið 1899 reru þeir saman til fiskjar á tveggjamannafari Jónas skáld og Keli Færeyingur, eins og hann var jafnan nefndur í daglegu tali.
Þorkell var gamansamur og hrókur alls fagnaðar, þegar hann vildi það við hafa. Jónasi skáldi þótti gott með honum að vera, því að hin létta lund Kela og spaugsyrði létti sálarlíf Jónasar.
Frá þessum samstarfsstundum þeirra um sumarið er hin alkunni húsgangur í Norðfirði, eða var það a.m.k. þegar ég óx þar úr grasi:
- Það ber þó til ég segi satt,
- samt þó kunni að ljúga,
- en úr honum Kela aldrei datt
- orð, sem mátti trúa.
Oft kvað Keli þessa vísu Jónasar og hló hjartanlega, því að honum þótti auðheyrilega vænt um hana. Hann kunni að taka lífinu létt og rétt, gamli maðurinn.
Á þessum árum stunduðu margir Færeyingar sumarútgerð á Nesi í Norðfirði, reru þaðan á litlu og rennilegu árabátunum sínum með línu og færi. Margir kynntust þeim að góðu einu og þeir voru mikils metnir sjómenn og fiskimenn. Við kynningu þessa vaknaði þrá sumra til að dveljast í Færeyjum um lengri eða skemmri tíma. Svo var það með Jónas skáld Þorsteinsson.
Það varð úr, að hann fór til Færeyja líklega haustið 1899, þegar Færeyingarnir hurfu heim það haust. Þar dvaldist Jónas til sumarsins 1904 eða í 5 ár.
Þegar Jónas skáld var ferðbúinn til Færeyja, sendi hann kunningja sínum þessar vísur:
- FERÐBÚINN TIL FÆREYJA
- (Úr bréfi til kunningja)
- Frá Íslandi fer ég og álít það synd,
- svo óhappanornum að freista.
- Ég hef ekki konungsins hátignarmynd,
- og hvað er þá gæfunni að treysta.
- Ég flana þar staflaus á flughálum ís,
- og finn þó ég stofna mér vanda.
- Ég býst enda við því mér bani sé vís,
- en ber mig í guðsnafni að standa.
Þegar landið hvarf í sæ á leið til Færeyja, orti skáldið þetta kvæði og sendi Högna Sigurðssyni vini sínum í Norðfirði:
- Á LEIÐ TIL FÆREYJA, ER ÍSLAND HVARF Í SÆ:
- Fjallagyðja á fannastól,
- fóstran, sem ég trega,
- sittu nú við segulpól
- signuð eilíflega.
- Þegar ljóssins leiftur blíð
- loga á þínum fönnum,
- engin gyðja er svo fríð
- í öllum guða rönnum.
- Hjá þínu skarti hól sem hlaut
- hreint svo enginn trúði,
- klerka skrúði og konungsskraut
- er kotungs amalúði.
- Þú átt margan þrekinn björn,
- þolinn böl-við-skara,
- og hróðrarsvan á hverri tjörn, -
- heimsins forsöngvara.
- Þinna sona frægðin fer
- fram með hrósi ríku,
- þess er getið, gjört sem er, -
- gleði er þó að slíku.
- Ef mín skammvinn ævi dvín
- úti' í stútungslöndum, -
- blessuð dragðu beinin mín
- brátt að þínum ströndum.
- ÚR LJÓÐABRÉFI TIL HÖGNA SIGURÐSSONAR, NORÐFIRÐI, SENT FRÁ FÆREYJUM 1901.
- Högni minn, ég heilsa þér
- hjartanlega glaður.
- Andinn til þín sveiflar sér,
- sá er óhindraður.
- Hér er kynja sýn að sjá,
- sem mun dável skarta;
- rauðan pappír rita ég á
- rúnaletrið svarta.
- Að því leyti efnin góð
- eru til og fengin;
- Liti fala lætur þjóð,
- en ljóðagáfu enginn.
- En ég lengur ekki hem,
- alla gengna úr skorðum,
- munnhörpuna mína, sem
- mér gaf Iðunn forðum.
- Mikill skaði það er þó
- þegni vilja knúðum,
- því hér er yrkisefni nóg
- eins og þang á f1úðum.
- Fróðlegt væri um Færeyjar
- og fólkið ljóð að syngja.
- Mig þess hindra hörmungar,
- hugans flug, sem þyngja.
- Sætur (stúlkur) skarta á Suðurey,
- samt þó helzt í Vaagi;
- sýnist mér þar sérhver mey
- svo sem friðarbogi.
- Fjólan lúta feimin má
- fyrir klæðasólum,
- þeim, sem ganga glenntar á
- glæstum silkikjólum.
- Fátt og smátt ég fróðlegt kann
- fréttaþáttinn prýða.
- Dreifir ljóma á dálkinn þann
- dýrðleg sumarblíða.
- Ekkert frost og engan snjá
- uppi á fjalli sjáum;
- það er sumarsvipur á
- sumarlandsins stráum.
- Fiskilítið er hér enn,
- og ákaft vindar korra,
- en það spá því allir menn,
- að aflist vel á þorra.
- Það, sem nefna þegnar Gjá
- það er skammt frá Eyde,
- virðar sigldu vörum frá
- valið óskaleiði.
- Heillir reyna hvals um stig,
- höfðu lund ótrega;
- beittu króka og báru sig
- bara veiðilega.
- Eftir því sem utar dró
- æstust vindaköstin;
- svölu löðri á seggi spjó
- sollin straumaröstin.
- -----
- Hér er lítið heimskum kennt,
- hafi þeir vilja og næmi.
- Færeyinga félagsmennt
- fagurt gefur dæmi:
- Tek ég sögn úr Trangesvaag:
- Tengdafeðgar einir
- kærleiksbinda kunnu tog
- kappar lyndishreinir.
- Ólund fann þá eins og mig,
- einn sem hími löngum,
- svo þeir fengu sálaslig,
- sárir kvaldir öngum.
- En þeir héldu saman samt,
- sorgum létta vildu;
- þeim var orðið það svo tamt,
- þeir að aldrei skildu.
- Lagsmenn tala lengi tveir
- launung sinna ráða,
- svo í eining sömdu þeir
- sig að hengja báða.
- Karskir hertu kappar þor,
- kvíða dauðans hrundu,
- síðan snöru sína hvor
- á sama strenginn bundu.
- Ýmislega um sig meir
- eftir þörfum laga;
- síðar spyrtir sáust þeir
- síðan hanga á snaga.
- Hverfa lét þeim harmaland
- heljar væri blundur;
- þá var fáséð bræðraband
- bráðast skorið sundur.
- Listum tamin læknishönd
- lífga báða kunni.
- Mikið vísdóms mettuð önd
- Mímis drakk af brunni.
- Helzt við óð ég hýrga móð.
- Hvað þig, bróðir, minnir?
- Eyjaþjóðin er mér góð.
- Ei þó ljóðum sinnir.
- Á kvenpalli er ég hér
- einatt „valla“ hljóður.
- Blíðu alla bjóða mér
- bröndólfs-salla-tróður.
- Lengi tíðum ligg ég við
- loftkastala að byggja.
- Það er mesta þrekverkið
- þurra ketið tyggja.
- Stundum þá ég styn óvart,
- styð við kinn og segi:
- Ætli það verði aldrei bjart
- á ævi minnar degi?
- Þótt ég láti buna blóð
- bitur harma skeyti,
- aldrei samt ég missi móð
- minn að öllu leyti.
- Fyrirgefðu veikan vin
- vísnasmíðið stirða.
- Öll mín veiztu álögin
- og þau kannt að virða.
- -----
- Hugann ekkert hefur fest,
- heim á klakann fer 'ann.
- Þangað klárinn þráir mest
- þrátt sem kvalinn er hann.
- Ísafoldar er ég barn,
- og það vil ég sýna.
- Skrifa þú á hennar hjarn
- hjartans kveðju mína.
- MINNI FÆREYINGA
- Ég fór að skoða Færeyjar
- og fólkið hjartaprúða,
- á meðan kaldur vetur var
- að velkja jarðarskrúða.
- En landsins tign er ætíð eins,
- og andleg þjóðarblómin
- sig skrýða gulli' í skauti steins,
- þó skyggist sólarljóminn.
- Það andans gull er orðið reynt
- í eldi mannraunanna;
- að það sé bæði bjart og hreint,
- hin beztu vitni sanna.
- Þar skyggði fagra frelsissól,
- þó fögnuðu ekki blómin.
- Og bak við okurs blakkan pól
- enn blossar sigurljóminn.
- Það barið var í börnin smá
- að buldra dönskuþvaður,
- og klerkur guði kynnti frá
- sem Kaupinhafnarmaður.
- Þau héldu mál sitt helgidóm
- og heiðursöld því spáðu.
- þau geymdu orð í góðum hljóm
- og guð sinn með þeim báðu.
- Þar hetjuæð rann í höldasveit,
- sem hermir sagnaletur;
- hún streymir enn svo sterk og heit,
- að steinninn viknað getur.
- Því lifir þrek og lifir mál
- og lifir hetjuandi,
- að viljans ekki stökkt er stál
- og sterkt í félagsbandi.
Hinn 28. febr. 1896 lézt Valborg Jónsdóttir, systurdóttir Jónasar Þorsteinssonar, þá 19 ára gömul. Hún var dóttir hins góðkunna manns á Nesi í Norðfirði, Jóns Davíðssonar frá Grænanesi, og konu hans Guðrúnar Þorsteinsdóttur systur Jónasar skálds. Guðrún hafði legið í rúminu í 12 ár í sinnisveiki, er dauða dótturinnar bar að höndum.
Þegar Jónas skáld frétti andlát systurdóttur sinnar, kvað hann:
- Lifna blóm og líða böl,
- ljósið dagsins eygja,
- fljótt svo enda feigðardvöl,
- fölna, hníga og deyja.
Svo gefur skáldið sér stund til að hugleiða kynni sín af þessari ungu frænku sinni, - sálarlífið, manngerðina. Sálin hennar var sumarrós, sem þoldi ekki vetrarhregg jarðneska lífsins, - laukur ættar sinnar og líknarhönd sjúkrar móður.
Skáldið kveður í nafni móðurinnar:
- Horfin er úr haga rós,
- hel á köldu grúfir beði;
- henni veittist himnesk gleði,
- því hún æðra þráði ljós.
- Blómgast hún í betri heim,
- þar sem dýrðarljósin ljóma
- lífsins yfir fögrum blóma,
- sorgum fjær í sælugeim.
- Minnar ættar bezta blóm
- burtu hafið, syrgja má ég.
- Fátt til gleði eftir á ég.
- Þungum vægðu, drottinn, dóm.
- Gef mér huggun, gleddu sál,
- geymdu hana, sem ég þrái;
- veit þú hennar fund ég nái,
- þegar lýk ég lífsins skál.
- Liðna systir, þökk sé þér;
- þú mitt dapurt sinni gladdir.
- Liðins tíma ljúfar raddir
- ljóma það í hjarta mér.
- Hörpu minnar heimur skal
- birta ást í brjósti mínu,
- blíðri rós á leiði þínu,
- meðan gróa grös í dal.
- Sálin þín var sumarrós,
- sem ei vetrarhreggið þoldi,
- það var kröm á þjáðu holdi,
- hennar eilíft hæfði ljós.
- Lífsins faðir líknarhönd
- þér í dauðans þrenging rétti,
- þjáninganna byrði létti;
- hóf þig svo í himins lönd.
Og systir Jónasar, móðir stúlkunnar, er að örmagnast undir sorgarbyrðinni, sem er þyngri en allt annað, er fyrir var. Sjúkur sjálfur reynir Jónas skáld að létta byrði systur sinnar með því að yrkja saknaðarljóð í hennar nafni.
- Þú þekkir einn, drottinn, minn þungbæra kross,
- og þú hefur gefið mér dýrmætast hnoss
- í ástvina tryggustu aðstoð og trú,
- því alvís og líknsamur faðir ert þú.
- En nú hefur slokknað mitt ljúfasta ljós,
- því lífsins af akri er horfin mín rós.
- Ég vökvaði hana, þá vorsólin skein;
- nú væti ég tárum þá fölvuðu grein.
- Æ, dáin, æ, horfin er dóttir mín kær,
- ó, drottinn, þú veizt, að mig harmurinn slær.
- Æ, réttu mér hönd þína, reistu mig nú,
- ég reiði mig á þig í lifandi trú.
- Þú sendir mér hana á hættunnar tíð,
- og hún var mér engill og létti mér stríð,
- með gleðjandi alúð og hjúkrandi hönd,
- unz hana þú kallaðir nauða frá strönd.
- Þó orpinn sé duftinu andi minn hér,
- hann út yfir takmörkin hverfleikans sér;
- og hjá henni gleður sig hugurinn því
- með hersveitum englanna sælunni í.
Og nú vakna mér bernskuminni. Enn minnist ég þess, hversu oft fólk í Norðfirði minntist með viðkvæmni „slyssins mikla“ við Barðsnes 2. des. 1898, er Ármann bóndi og formaður Hermannsson á Barðsnesi drukknaði þar í lendingu ásamt tveim hásetum sínum í stormi, brimi og náttmyrkri. Einn hásetinn bjargaðist, Bjarni Hildibrandsson, faðir hins góðkunna samborgara okkar hér í kaupstaðnum, Ármanns Bjarnasonar í Laufholti (nr. 18) við Hásteinsveg.
Jónas skáld Þorsteinsson orti þrjú erindi eftir Ármann Hermannsson og birtust þau í Austra á Seyðisfirði 31. okt. 1899.
- Þrumaði þungum rómi:
- „Þar hefur Ármann farizt.
- Fullhuginn mesti fallinn.“
- Fregnin skar hjörtun gegnum.
- Viknandi beimar blikna,
- blæða tók sorgaræðin.
- Grátið úr Helju geta
- góðan dreng vildi þjóðin.
- Skeð hefur landi skaði
- skæðast um hrannar æði.
- Mann Baldur mat ég þennan
- meiri en tírætt fleiri.
- Lýsandi dyggðaljósið
- ljómandi hreinum sóma
- ævinnar göngu yfir,
- eindæmum næst ég meina.
- Grafið sitt herfang hefur
- Hrönn, - það er fólgið mönnum.
- Skili því síðar skal hún,
- skeður þá eilíf gleði.
- Tárum og trega vorum
- trúin í fögnuð snúi.
- Guðborin sálin góða
- gistir í dýrð hjá Kristi.
Haustið 1904 hefur Jónas Þorsteinsson að líkindum komið heim aftur frá Færeyjum. Dvaldist hann þá í Mjóafirði að mestu leyti þar til haustið 1906 að hann lagði leið sína til Vestmannaeyja til Högna Sigurðssonar vinar síns. Þau hjón Högni og Sigríður höfðu þá búið hér í Eyjum í 4 ár (sjá Blik1963). Jónas dvaldist síðan hér í byggð vertíðina 1907 og vann öll venjuleg vertíðarstörf í landi, líklega mest við aðgerð og beitingu.
Þennan vetur orti skáldið mörg kvæði. Það var sem samvistin við Högna Sigurðsson glæddi skáldhneigðir hans og hugarflug. Einnig orti hann þá nokkur gamankvæði. Hér læt ég eitt þeirra fjúka. Það er ort til Sigurðar Sveinssonar snikkara í Nýborg hér, en þeir höfðu kynnzt þennan vetur og að góðu einu, og þeir gerðu að gamni sínu, karlarnir.
- Í útlegðar Babýlon una ég hlýt
- með óyndiskvölum,
- því varla ég augnabliks ánægju nýt
- í austfirzkum dölum.
- Í dáleiðslu sveifla mér dísirnar heim
- með draumórahrekki.
- Ég uppnuminn þykist í englanna geim,
- en Eyjarnar þekki.
- Á sérhverjum bergstalli söngskari býr
- og sannheilög kirkja,
- svo fagur er bragurinn fellingardýr,
- sem fuglarnir yrkja.
- Og sólgylltu rósirnar Eyjunum á
- mér Eden skart sýna.
- Við skilningstréð ertu með alheiða brá
- þér epli að tína.
- Í gæfunnar blómsveiga - gengur þú - val,
- sem guðs fyrsti maður.
- En hlustaðu aldrei á hégómatal
- né höggormaslaður.
Okkar góðkunni sonur Högna Sigurðssonar og þeirra hjóna í Vatnsdal, Sigurður heitinn, sem flest okkar muna enn svo vel, fékk þessar vísur hjá skáldinu veturinn 1907. Þá var Sigurður Högnason 10 ára gamall:
- Sonur Högna Sigurður,
- sem með þögn er auðkenndur,
- hljóti fögnuð hugljúfur,
- hvers manns sögnum lofaður.
- Sá hinn sami Sigurður,
- sem um pallinn gengur,
- hann er bæði hugljúfur
- og hermannlegur drengur.
Þegar Jónas Þorsteinsson kom aftur austur frá dvöl sinni í Eyjum, gerðist hann „lausamaður“ austur á fjörðum og dvaldist þá ýmist í Norðfirði eða Mjóafirði. Árið 1909-1910 er hann „húsmaður“ hjá Elíasi syni sínum, sem þá var orðinn bóndi á Krossi í Mjóafirði, giftur Þórunni Björgu Björnsdóttur (gift 14. nóv. 1903). Árin 1910-1912 er skáldið húsmaður hjá Karli Guðmundssyni frá Hesteyri í Mjóafirði. Hann var þá einnig bóndi á Krossi. Þaðan flytur Jónas skáld til Norðfjarðar. Þá átti hann merkan þátt eftir óspunninn af ævinni.
Árið 1913 ræður Jónas Þorsteinsson til sín „bústýru“, sem hefur tveggja ára dreng á framfæri sínu. Hún hét Jóhanna Jóhannsdóttir, þá 22 ára (f. 25. des. 1892). Þá stóð Jónas Þorsteinsson á sextugu.
Á þessum árum hóf Jónas að stunda lækningar og gat sér hjá ýmsum góðan orðstír fyrir heppni sína á því sviði. „Hómópati“ var hann þá titlaður og miðlaði lyfjum í dropatali og gat sér ástsæld sumra kvenna a.m.k. fyrir „nýja heilsu,“ sem hann hafði „gefið þeim.“ Ég minnist t.d. eldri konu, sem eitt sinn var gestur á æskuheimili mínu. Hún átti naumast nógu sterk orð til að lýsa því „kraftaverki,“ sem þessi lítt lærði „hómópati“ hafði gert á henni. Það hafði „brakað í henni allri innvortis“ um margra ára skeið, sagði hún, og deifðin og drunginn var óskaplegur, bætti hún við, svo að til hörmungar horfði með hjónabandið. Þetta skildi ég ekki þá, að drunginn og deyfðin þyrftu að hafa hin minnstu áhrif á hjónabandið! Sjálfur var ég stundum haldinn deyfð og drunga t.d. við vinnu, þegar heitt var í veðri, og hvernig gæti slíkt fyrirbrigði í molluveðri haft nokkur sérstök áhrif á hjónaband mitt, þegar ég kæmist svo langt á lífsleiðinni? Nei, þetta hlaut að vera eitthvert þvaður. Þó fannst mér eins og fóstra mín skildi þetta allt saman. Ég þagði og velti vöngum, „hellti úr eyrunum“ svona með sjálfum mér. En minnistæð urðu mér orð þessarar konu. Og konan lýsti nákvæmlega inntökunni á þessum dásamlegu lyfjum frá honum Jónasi hennar. Fyrst tók hún tvo dropa úr glasi A í fullri stórri matskeið af vatni. Hálfum tíma síðar tók hún einn dropa úr glasi B í hálfum bolla af vatni, því að það lyf var mun sterkara en hið fyrra, skildist mér, og þessvegna meira vatn með því. Síðast tók hún hálfan dropa úr glasi C. - Hvernig ferðu að mæla hann? spurði fóstra mín. - Jú, ráð voru til þess. Konan lét dropa leka af oddi á mjóum bandprjóni í fullan bolla af vatni. Þannig fékk hún hálfan venjulegan dropa, ályktaði hún. Þá dró ég strákurinn þá ályktun, að C-lyfið væri langsamlega sterkast. Mikil undur voru allir þessir læknadómar! - Og fjörið endurvakið!
Og konan hélt áfram: Héraðslæknirinn hann Pétur Thoroddsen var hreinræktaður fáviti í læknavísindum við hliðina á Jónasi hómopata, fullyrti konan. Þá þótti mér nóg um, því að ég hafði einu sinni fengið tinnuflís á sjáaldrið. Fóstri minn fór strax með mig til Thoroddsens og hann náði flísinni. Það þótti heimilisvinunum undur og ganga kraftaverki næst, með því að sjón mín var jafngóð eftir. Enn heyri ég fyrir eyrum mér hvininn, þegar flísin þeyttist úr „hreiðri sínu“ á sjáaldrinu undan hinum ofurmjóa stíl læknisins. - Nei, þetta gat ekki átt sér stað: ólærður hómópati annar eins læknir, - já, meiri en hann Pétur. Þvættingur!
- Betri er belgur hjá en barn, stendur þar.
Og aldurinn og lífið færði mér meira vit, dálítið meiri skilning og nokkra þekkingu. Þá veittist mér líka meiri skilningur á allri mælgi öldruðu konunnar, sem taldi Jónas Þorsteinsson hafa bjargað hjónabandi sínu með undralyfjum sínum.
Og þá hafði líka lífsreynslan fært mér heim sannin um það, að trúin flytur fjöll. Hamingjan hjálpi þeim læknum, sem ekki bera gæfu til að skapa fólkinu „trúna“!
Nú, en þetta var útúrdúr hjá mér.
Með Jóhönnu Jóhannsdóttur bjó Jónas Þorsteinsson í 8 ár. Þau eignuðust saman tvær dætur, sem mér er tjáð, að séu hinar mestu myndarkonur. Önnur - Ljósunn - er búsett í Reykjavík. Hún fæddist 19. apríl 1915. Þegar hún fæddist, gladdist hinn barngóði faðir innilega. Áður hafði hann dreymt guðlegt ljós fyrir sér og setti það í samband við fæðingu barnsins. Þegar stúlkan var fædd, orti faðirinn þessar stökur:
- Ljóssins sælu leita glaðir
- ljóssins vinir jörðu á.
- Ljósunn styrki ljóssins faðir
- ljóssins fögru braut að ná. –
Ljósunn skyldi barnið heita. Og aftur kvað faðirinn:
- Gæfu minni geld ég hrós
- og gleðitárin felli.
- Drottinn gaf mér lítið ljós
- að lýsa minni elli.
- Guð minn þetta glæddu ljós,
- gjöfina kæru þína,
- að það megi öðlast hrós
- og eilíflega skína.
Yngri dóttirin fæddist 6. sept. 1919. Hún heitir Valgerður og mun vera búsett í Norðfirði. Hjónin Ólafur Þórðarson og Helga Gísladóttir tóku þetta stúlkubarn í fóstur, þá kornbarn, og gerðu hana að kjördóttur sinni. Með hana á kné sínu orti faðirinn þessa vísu:
- Ofnishlíða eikin fríða
- er svo blíð og skemmtileg.
- Hún minn stríða heftir kvíða,
- hana tíðum kyssi ég.
Föðurgleðin leynir sér ekki í vísum þessum hjá hinum sextuga föður, sem hefur nú aftur barneignir.
Jónas skáld Þorsteinsson andaðist 16. okt. 1921 á 69. ári.
Ljósunn Jónasdóttir var 6 ára, er faðir hennar lézt. Þá tók Ingólfur Árnason frá Grænanesi hana í fóstur. Hjá honum og konu hans mun hún hafa dvalizt 2-3 ár eða þar til Ingólfur missti konu sína. Þá tóku hjónin á Barðsnesi, Sigríður Þórðardóttir og Sveinn Árnason, bróðir Ingólfs, Ljósunni í fóstur og dvaldist hún síðan hjá þeim mætu hjónum 18 ár eða til ársins 1931.
Harðangur nefndi Jónas skáld Þorsteinsson íbúðarhús sitt á Nesi í Norðfirði. Ég læt vera að lýsa vistarverunni þar. Enn rennur mér til rifja öll sú fátækt, sem skáldið og fjölskylda hans áttu þar við að búa, og allur sá þrældómur, sem Jóhanna bústýra lagði á sig og varð á sig að leggja á þessum erfiðu árum, þegar allt var á frumstigi hjá okkur, flutningatækin, vegirnir, verzlunarhættirnir, kaupgjaldsmálin, - já, réttur fátæklingsins til að lifa, - til að draga fram lífið. Já, allt, allt.
Marga kolapokana sá ég Jóhönnu bústýru bera á bakinu heim að Harðangri klædda tötrum. Þá féllu sjaldan skórnir að fótum hennar. Þeir voru oftast af „hinu kyninu“ og líklega „númer 44“, þó að hún hefði getað komizt af með nr. 39, ef allt hefði verið með felldu. - Já, ég finn enn þá meira til þess nú en þá, hversu þetta allt var ömurlegt. Já, líf fátæklinganna í heild. Það má gleymast, segir þú, lesari minn góður. Er það alveg víst? Er þetta ekki eilítill kafli úr sögu þjóðarinnar? Hversvegna að draga fjöður yfir átakanlegustu kaflana? Ef til vill megum við mest af þeim læra.
Ég held meira að segja, að það geri mig sjálfan á mínum aldri að betri manni, að rifja allt þetta upp og gera mér sem fyllsta grein fyrir ævi Jónasar skálds Þorsteinssonar og örlögum, og svo þeirra, sem lifðu með honum og fyrir hann og tengdu örlög sín ævi hans og atorku eða atorkuleysi, gáfum og svo gáfnaskorti til þess að sjá sér og sínum farborða í von og trú á gæfu og gengi á tímum vályndis og voða, fátæktar og úrræðaleysis, þegar hamfarir náttúruaflanna á landi okkar færðu allt í fjötra og hindruðu allt bjargræði, fyrst og fremst sökum úrræðaleysis þjóðarinnar, fátæktar, tæknilegrar fáfræði og umkomuleysis. Aðeins afburðamennirnir að hyggindum og forsjálni flutu skaðlitlir yfir þann örlagastraum og björguðu þá æðioft öðrum með sér. Ef til vill eigum við þeim mest að þakka tilveru þjóðarinnar nú, afburða hyggindagáfum þeirra og atgjörvi, - þeim að þakka, að íslenzka þjóðin sökk ekki gjörsamlega í djúp tímans, svo að lítil sem engin verksumerki sæjust þess, að hún hefði nokkurn tíma verið til.